نعمت‌های الهی از مادی و معنوی را به دو قسم اصلی می‌توان دسته‌بندی کرد:
1. نعمت‌هایی ابتدایی که خدا بی‌استحقاق به افراد می‌دهد، مانند نعمت اسلام، ولایت، ایمان، هدایت فطری، قدرت و ثروت که ابتدایی است؛
2. نعمت‌هایی استحقاقی که به عنوان پاداش عمل به انسان داده می‌شود؛ مانند مراتب عالی ایمان، مراتب عالی یقین، هدایت‌های تشریعی و غیر آنها.
البته نعمت‌های ابتدایی هرگز سلب نمی‌شود و خدا هیچ‌کس را از آن محروم نمی‌کند؛ مگر آن که شخص با تغییر در نفس خویش و سقوط و هبوطی که گرفتار می‌شود، نعمت‌های ابتدایی را از دست می‌دهد(رعد، آیه 11؛ انفال، آیه 53)؛ ولی ‌نعمت‌های استحقاقی در گرو عمل شخص است؛ چنانکه کاهش و افزایش آن نیز به نوع استفاده از نعمت به‌ویژه شکرگزاری عملی و استفاده درست از آن مشروط است(نمل، آیه 40)؛ همچنین استفاده درست از هر نعمتی موجب شرح صدر و افزایش وزانت و مکانت انسان و سعه وجودی او می‌شود.(ابراهیم، آیه 7)