پرسش:
ماهیت نفاق و آثار آن را توضیح دهید و راهکارهای مقابله با آن را در جوامع دینی بیان کنید؟
پاسخ:
مفهوم نفاق
نفاق از ریشه نفق آمده و در لغت نفق یعنی راه، البته راه‌های مخفی و پنهان. اما منافق کسی  است که فکر و اندیشه‌اش یک گونه و زبانش طور دیگری بر ضد آن باشد در واقع احساسات و عواطفش در یک جهت ولی تظاهرات ظاهری‌اش در جهت دیگر است. در دل خدا را قبول ندارد، اما تظاهر به خداپرستی می‌کند. قرآن، پیامبر (ص) و علی(ع) را قبول ندارد، اما متظاهر به همه مقدسات دین است. در واقع پرده‌ای بر روی کفر خود کشیده است. بنابراین نفاق یعنی کفر در زیر پرده و منافق یعنی کافری که کفر خودش را در پشت پرده مخفی نگاه داشته است. در نقطه مقابل نفاق مومن و کافر هستند که این حجاب در میان آنها نیست و با شفافیت کامل یا واقعا از عمق دل خود به حقیقت و اسلام ایمان دارند و اقرار و اعتراف هم دارند، یعنی در دل، زبان، احساسات و عمل مومن هستند، که اینها را مومنین و ایمان‌آورندگان می‌نامند و در نقطه مقابل مومنین، کافرین وجود دارند که آنها هم بی‌پرده و شفاف، خدا، پیغمبر(ص) قرآن و اسلام و مقدسات را قبول ندارند و به طور صریح و شفاف ظاهرشان همان را می‌گوید که باطنشان می‌گوید و باطنشان همان را می‌گوید که ظاهرشان می‌گوید.
خطر نفاق در جوامع دینی
بشر در طول تاریخ هرچقدر پیش رفته و تکامل پیدا کرده، به همان میزان قدرتش بر تصنع که نفاق نوعی تصنع است، افزایش پیدا کرده است، کما اینکه اگر ما مردم عصر خودمان را با صدر اسلام مقایسه کنیم نفاق هزاران درجه بیشتر و پیچیده‌تر شده است. اگر یک جنبه انسانی را بخواهیم ملاک و شاخص عصر و زمان حاضر قرار دهیم باید بگوییم عصر نفاق. اگر بگویند در عصر ما بزرگترین ماشینی که ابتکار و اختراع شده است چه ماشینی است؟
در جواب باید بگوییم ماشین قلب حقایق! یعنی بشر به قدری توانایی پیدا کرده که به راحتی می‌تواند حقایق را وارونه جلوه دهد. علی(ع) در نامه‌ای که به «محمدابن ابی‌بکر» وقتی آن که او را والی مصر کرده بودند می‌فرمایند: من از پیامبراکرم(ص) این حدیث را شنیدم که حضرت نسبت به آینده امت اسلام اظهار نگرانی کرده و می‌گفت: «ان لااخاف علی امتی مومناً و لا مشرکاً... ولکن اخاف علیکم کل منافق الجنان عالم اللسان» من از مومنین و مشرکین بر امتم بیم ندارم، آنکه من از او بر شما نگرانم، منافق است که زبانش دانا و متظاهر است و به خیر و اسلام می‌چرخد، اما دلش به سوی دیگر است. (نهج‌البلاغه - نامه 27) از اینجا می‌توان خطر نفاق و منافق را در جوامع دینی متوجه شد و لذا قرآن کریم تاکید بسیاری بر مسئله نفاق و منافقین و ضرورت شناخت و مبارزه با آنان دارد. آنچه که اسلام از یک نفر مسلمان می‌خواهد، صراحت و صداقت است نه ریا و دروغ، زیرا در هر نفاقی دروغ و ریا هم مستتر است. بنابراین برای جوامع دینی خطر نفاق به مراتب بیشتر از خطر کفر و شرک می‌باشد.
چرایی تفاوت پیشروی پیامبر(ص) و علی(ع)
چرا وضع پیشروی اسلام علی(ع) نسبت به پیامبر اکرم(ص) فرق داشت؟ برای اینکه پیامبر گرامی(ص) با کسانی می‌جنگید که آنها کافر عریان بودند، منافقین در آن زمان، در آغاز راه بودند و نطفه نفاق تازه داشت بسته می‌شد! پیامبر(ص) با ابوسفیان طرف است که کفر صریح و روشن است. اما علی(ع) از ابتدا با منافقین طرف بود و لذا پیشروی برایش آسان نبود و در مواقع زیادی از دشمن شکست می‌خورد!
جهالت و کنج‌اندیشی ابزار منافقین
نفاق و منافق را نمی‌توان در جامعه از بین برد ولی وقتی مردم هر جامعه‌ای آگاه باشند و فریب تظاهر، ریا و خودنمایی منافقان را نخورند تا حد زیادی قدرت و نفوذ آنان در جامعه کم می‌شود. بدین لحاظ پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «انی لا اخاف علی امتی الفقر ولکن اخاف علیهم سوء‌التدبیر» من از فقر و نداشتن ثروت و امتم نگران نیستم. (یعنی کمی ثروت امت من را از پا در نمی‌آورد) آن چیزی که من از آن نگران هستم فقر معنوی، فکری و اندیشه‌ای است (عوالی اللئالی، ج 4، ص 39)
اگر غنای فکر و اندیشه باشد ثروت هم می‌آید. بنابراین وقتی مردمانی جاهل و کج‌اندیش در جامعه‌ای وجود داشته باشند منافقان در آن جامعه به راحتی آنها را ابزار مطامع خودشان قرار می‌دهند و از وجود آنان بهره‌های فراوان می‌برند.
آری حادثه کربلا را همین دو عامل بوجود آوردند! مردم جاهل و نادان ابزار دست ابن‌زیادها قرار گرفتند. به تعبیر امام سجاد(ع)‌«کل یتقرب الی الله عزوجل بدمه» سی هزار نفر به قصد قربت، فرزند پیامبر(ص) را کشتند. این شهادت امام سجاد(ع) است. (امالی شیخ صدوق، ص 462) بنابراین یکی از مهم‌ترین راهکارهای مقابله با جریان نفاق تقویت آگاهی و رشد علمی مردم و از سوی دیگر تبعیت نکردن از عالمان بی‌عمل که سبب انحراف جامعه می‌شوند، می‌باشد.