پرسش:
انسان در حیات فردی و اجتماعی خود چه دشمنانی دارد و راهکارهای مقابله با آنها از منظر دین چگونه است؟
پاسخ:
اهم دشمنان انسان «بما هو انسان» به طور کلی شامل موارد زیر می‌شود:
1- جهل و نادانی
نادانی و جهل بدون شک یکی از دشمنان انسان است. پیامبر اکرم(ص) فرمودند: عقل و خردمندی هر انسانی دوست او، و جهالت و نادانی و بی‌خردی هر کسی دشمن او است. (اصول کافی، ج 1، ص 11) امام علی(ع) می‌فرماید: مردم دشمن چیزهایی هستند که نمی‌دانند. (نهج‌البلاغه- حکمت 172)
نقطه مقابل جهل و نادانی، عقل و خردمندی و علم است. انسان به هر درجه عاقل و خردمند و به هر نسبت عالم و دانا باشد این دشمن به نام جهل از او دور می‌شود، و آثار بدی که از دشمن جهل به او می‌رسد، از او دور می‌شود. قرآن کریم می‌فرماید: «ولاتقف مالیس لک به علم» از چیزی که به آن علم ندارید پیروی نکنید!» (اسراء- 36)
2- ضعف و ناتوانی
ضعف و ناتوانی انسان به هر اندازه که باشد، در واقع او بیچاره و ناکارآمد است. این ضعف و ناتوانی در برابر عوامل طبیعت شامل: سیل‌ها، زلزله‌ها، انواع خطرات محیطی، کمبودها، قحطی‌ها و... می‌باشد. نقطه مقابل ضعف و ناتوانی انسان از منظر دین قدرت و کارآمدی است. بدین‌معنا که وقتی بشر قدرت پیدا می‌کند، با دشمنان خود در طبیعت و محیط پیرامونی مبارزه می‌کند و بر آنها غالب و پیروز می‌شود. قرآن کریم می‌فرماید: «واعدوالهم مااستطعتم من قوه» تا آنجا که می‌توانید و توان دارید خود را در برابر دشمنان آماده و قوی کنید. (انفال- 60)
پیامبر گرامی اسلام(ص) می‌فرماید: هر کس قدرت خدا را خوار شمارد، خدا او را خوار و ذلیل می‌کند و هرکس قدرت خدا را گرامی دارد، خدا او را گرامی می‌دارد(و او را قوی می‌سازد) (نهج‌الفصاحه، ص 414، ح 2801)
3- بیماری
دشمن دیگر انسان بیماری و عدم سلامت است. بیماری سعادت، نشاط و خوشی زندگی انسان را از او می‌گیرد و او را زمین‌گیر می‌کند. نقطه مقابل آن سلامتی و عافیت است که نعمت بزرگ خدا می‌باشد. پیامبر گرامی(ص) مکرر صحت و عافیت را به عنوان یک نعمت بزرگ الهی متذکر می‌شدند: «نعمتان مجهولتان الصحهًْ و الامان».
دو نعمت است که مجهول‌القدرند و مردم بدان توجه ندارند: یکی سلامت و تندرستی و دیگری امان و امنیت است. (خصال، شیخ صدوق، ص 70) بنابراین از منظر اسلام کاری که سلامت انسان را به نحوی به خطر بیندازد حرام است و هر کاری که منجر به آفت‌زدگی عضوی از اعضای انسان پیش از وقت طبیعی آن شود، شرعا حرام است. مثل اینکه انسان کاری کند که چشمش زودتر خراب شود و یا قلبش قبل از زمان طبیعی صدمه ببیند.
4- اضطراب و دلهره
دشمن دیگر انسان اضطراب و دلهره است. زیرا انسان احتیاج به امنیت ذهن و امنیت خاطر و روان دارد. اگر به علتی دائما در حالت دلهره و اضطراب به سر ببرد و اعصابش تحریک و ناآرام شود، چنانچه تمام نعمت‌های دنیا را به او بدهند، زندگی برایش لذت‌بخش نخواهد بود. قرآن کریم برای رهایی انسان از این دشمن راهکار ذکر خدا و معرفت الهی را توصیه می‌کند: «الا بذکرالله تطمئن القلوب» بدانید دل‌ها تنها با یاد خدا آرام می‌گیرد. (رعد- 28) پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: در هنگام آسایش خود را به خدا بشناسان تا در هنگام اضطراب و سختی تو را بشناسد. (نهج‌الفصاحه، ص 172ح1158)
5- ظلم به همنوعان
دشمن دیگر انسان ظلم و ستم انسان‌های دیگر است. تعدی و تجاوز به همنوعان یکی از بدترین دشمن‌های انسان است، و ناراحتی‌ها و صدماتی که انسان از ناحیه انسان‌های دیگر می‌بیند، از عوامل بی‌جان طبیعت بیشتر است. تفاوتی که در این رابطه وجود دارد این است که انسان دشمنی آن دشمن‌ها را زود درک می‌کند، چون محسوس است. مانند: سیل، زلزله و بیماری، ولی دشمنی انسان‌های دیگر البته به این زودی احساس و درک نمی‌شود، به ویژه اگر در قالب دوست باشد. دشمنی انسان‌های دیگر گاهی شفاف است و صراحت دارد و با چهره عریان دشمن با او دشمنی می‌کنند، این را انسان زود می‌فهمد و دشمن خودش را می‌شناسد. اما گاهی در قالب یک دوست و رفیق دشمن است که این بسیار خطرناک است و شناخت آن آسان و سریع نیست. بدین لحاظ اسلام تاکید می‌کند که در انتخاب دوست و رفیق خود دقیق باش. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید:«ایاک و قرین السوء فانک به تعرف» از یار بد بپرهیز، زیرا تو را با او می‌شناسند. (همان، ص151، ح 1012)
6- نفس انسان
یکی از خطرناک‌ترین دشمنان انسان، نفس انسان است که همیشه به صورت دوست نمایان می‌شود. این دشمن که حرص و طمع، خشم و شهوت را بر انسان مسلط می‌کند، وقتی بر انسان حاکم شد، او به صورت یک ظالم درمی‌آید، چه ظلم به خودش و چه به دیگران. یک ظالم در درجه اول مغلوب دشمن درونی خود است یعنی مغلوب هوای نفس خود است. در واقع محال است که یک انسان مهذب و تزکیه‌شده به صورت یک ظالم برای انسان‌های دیگر درآید. پیامبر گرامی (ص) می‌فرماید: دشمن‌ترین دشمنان تو، نفس اماره تو است که میان دو پهلوی خودت قرار دارد.(بحارالانوار، ج 70، ص640) قرآن کریم هم با چهار تاکید می‌فرماید: «ان النفس الامارهًْ بالسوء الامارحم ربی» همانا نفس (سرکش) بسیار به بدی امر می‌کند مگر آنچه را پروردگارم رحم کند.(یوسف- 53)