گالیا توانگر
نزدیک به دو دهه از زمان بحرانی شدن آلودگی هوا در پایتخت در ماه‌های سرد سال سپری می‌شود؛ ماه‌هایی که وارونگی هوا، تنفس شهروندان را به شماره می‌اندازد. هزینه‎های ناشی از آلودگی هوای تهران، سالانه ۲ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار و میزان مرگ و میر ناشی از آن حدود ۴ هزار نفر برآورد می‌شود.
از نظر علمی، وارونگی هوا در فصول سرد سال، زمانی رخ می‌دهد که لایه‌ای از هوای گرم بالای هوای سرد در مجاورت کره زمین قرار می‌گیرد. درچنین شرایطی، پایداری هوا ایجاد می‌شود و به جای آنکه با افزایش ارتفاع، کاهش دما داشته باشیم تا چند صد متر از سطح زمین با افزایش ارتفاع، افزایش دما وجود خواهد داشت. با حاکم شدن وارونگی هوا در سطح زمین به‌ویژه در مناطق شهری بزرگ و صنعتی، آلودگی‌های تولید شده توسط منابع آلاینده مانند خودروها، کارخانه‌ها و لوازم گرمازای منازل به دلیل سنگین بودن هوای سرد و عدم تمایل این هوا به صعود و انبساط و ترکیب آن با هوای فوقانی در سطح زمین متراکم شده و سبب افزایش غلظت آلاینده‌ها در درون هوای استنشاقی انسان می‌شود و در نتیجه، مشکلات تنفسی را برای شهروندان به همراه می‌آورد.
سهم هر موتورسیکلت درآلودگی هوا
15 برابر خودروی سواری!
۸۵ درصد آلودگی تهران ناشی از عملکرد ۲ درصد ناوگان حمل‌ونقل عمومی خودروهای سنگین اعم از اتوبوس و کامیون و مینی‎بوس بوده و این در حالی است که ۸۰ درصد ناوگان (خودروهای سواری اعم از تاکسی و وانت و شخصی) تنها در ایجاد ۳ درصد از آلودگی‎ها نقش دارند.
هر موتورسیکلت بیش از ۱۵ برابر یک سواری آلودگی تولید می‎کند و این در حالی است که اتوبوس‌های بخش خصوصی ۳۱ درصد، اتوبوس‌های شهری ۲۴ درصد و کامیون‌ها نیز ۲۴ درصد از سهم کل آلودگی هوای تهران را دارند.
اما  تمرکز برنامه‎های مدیریت آلودگی، بر خودروهای سواری است، در حالی که این خودروها تکه کوچکی از کیک آلودگی را درست کرده‌اند. همت مدیریت‌های شهری و ملی بر بی‌توجهی به تکه بزرگ کیک (خودروهای سنگین و موتورسیکلت‌ها) دقیقا نشان از بی‌برنامه بودن در قبال متهم اصلی و یا رها کردن تعمدی آن است.
مهدی فتحی یک کارشناس مسائل آلودگی هوا ضمن بیان آمار بالا توضیح می‌دهد: «علت اصلی آلودگی ناشی از خودروهای سنگین، بالا بودن قدمت و سن این ناوگان است که به نظر می‌رسد اقدام اساسی برای نو‌سازی ناوگان صورت نگرفته است. بخشی از قوه تصمیم‌گیری و مدیریت جامعه، بنا به دلایلی که برای عموم مشخص نیست، اساسا اجازه ورود افکار عمومی و مدیریتی را به موضوع موتورسیکلت‌ها نمی‌دهد. در حالی که سهم هر موتورسیکلت در تولید آلودگی بیش از پانزده برابر یک خودروی سواری است. نتیجه این بررسی نشان می‌دهد، به علت اشتباهی (خواسته یا ناخواسته) به بخش کوچک معضل پرداخته و اصل داستان را رها کرده‌اند. به تبع آن، افکار عمومی و مدیریتی را از راه‌حل صحیح منحرف کرده‌اند. چرا؟ این سؤالی است که مسئولین امر باید به آن پاسخ دهند.»
همدستی آلودگی هوا و کرونا ویروس
یک تحقیق جهانی نشان می‌دهد ۱۵ درصد از
مرگ و میرهای ناشی از ۱۹-کووید در جهان با آلودگی هوا ارتباط مستقیم دارد.
سمیه رفیعی رئیس‌فراکسیون محیط زیست مجلس شورای اسلامی درباره خطر همدستی ویروس کرونا و آلودگی هوا هشدار می‌دهد: «بررسی‌ها نشان داد ذرات
پی. ام ۲.۵ که صدبرابر کوچک‌تر از قطر موی انسان است و می‌تواند به کوچک‌ترین مجاری ریه‌ها نفوذ کنند، به سرعت انتشار ویروس کرونا کمک می‌کنند. همدستی آلودگی هوا و کروناویروس خسارت جبران ناپذیری وارد می‌کند. شاید اقدامی شبیه نسل کشی اتفاق بیفتد.»
وی در مورد وضعیت آلودگی هوای ایران و اقدامات فراکسیون محیط زیست مجلس شورای اسلامی در این باره می‌گوید: «ما به وزارت خانه‌های نفت، صنعت، معدن، تجارت و وزارت کشور و همچنین به رئیس‌صدا و سیما و رئیس‌سازمان محیط زیست کشور در مورد آلودگی هوا نامه نوشتیم و در آن راهکارهای کوتاه مدت و بلندمدت خود را ارائه کردیم.»
رئیس‌فراکسیون محیط زیست مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه «آلودگی هوای امسال باید جدی‌تر گرفته شود» از ۱۴ راهکار کوتاه مدت فراکسیون محیط زیست مجلس خبر داده و می‌گوید: «جلوگیری استفاده از سوخت سنگین و مازوت در نیروگاه‌ها و صنایع، مدیریت مصرف انرژی در خانه‌ها با کاهش مصرف سوخت گاز و معاینه فنی، نظارت بر کیفیت سوخت تولیدی بنزین در پالایشگاه‌ها و ارائه گزارش ماهانه و همچنین استاندارد کردن سوخت خودرو تا حد ممکن و استفاده بیشتر از منابع انرژی پاک مانند گاز طبیعی فشرده (CNG)، گاز مایع (LNG) و (LPG) و برق بعضی از مهم‌ترین این راهکارها بوده است.»
رفیعی درباره راهکارهای میان مدت پیشنهادی توضیح می‌دهد: «استانداردسازی موتور وسایط نقلیه و موتورهای تولیدی کارخانجات در جهت مصرف سوخت پایین، تأمین و تقویت ناوگان حمل‌ونقل عمومی، اصلاح عوارض سالیانه خودروها با توجه به مصرف سوخت و تولید آلاینده‌ها، الزام خودروسازان داخلی به گارانتی مادام العمر تجهیزات کنترل آلودگی در خودروها، تهیه برنامه اقدام توسعه خودروهای برقی بخصوص تردد موتور برقی در هسته مرکزی شهر و تدوین برنامه اقدام جهت از رده خارج کردن خودروهای فرسوده با اعمال مالیات بیشتر برای وسایل نقلیه با فناوری قدیمی(بالای ۲۰ سال) از راهکارهای میان مدت فراکسیون بوده است.»
این عضو کمیسیون محیط زیست مجلس شورای اسلامی تاکید می‌کند: «امسال باید این ماجرا را به صورت ویژه مدیریت کنیم. دولت هنور تکالیفش در زمینه حمل‌ونقل عمومی را به درستی انجام نداده است. در شرایط فعلی نمی‌توانیم به مردم بگوییم که با خودروی شخصی خود بیرون نیایند. عمده تمرکز ما باید در منابع ثابت آلاینده باشد. این منابع سهم مشخصی در آلوده کردن هوا دارد و باید مدیریت شود. این مدیریت باید با قاطعیت بیشتر و به صورت ضرب الاجلی اتفاق بیفتد. تهران، اصفهان و اراک اوضاع وخیمی دارند و شهرهایی مثل تبریز، مشهد و اهواز هم حال خوبی ندارند. صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، وظیفه سنگینی در کم کردن آلودگی هوا دارد. به نظرم، در آگاهی بخشی به مردم کوتاهی می‌کنیم.»
آلودگی هوا، خطری در کمین حیات پرندگان
اثرات آلودگی هوا بر سلامت انسان بر کسی پوشیده نیست، اما نکته‌ای که شاید در روزهای بحرانی آلوده کمتر به آن توجه شود، اثرات سوء آلودگی هوا بر حیوانات و ازجمله پرندگان است. در حال حاضر در شهر تهران حدود ۲۵۰ گونه پرنده شناسایی شده است که آلودگی هوا می‌تواند این گونه‌ها را از شهر دور کند.
برای مثال کلاغ‌ها به دلیل اینکه زیستگاه و آشیانه‌هایشان مستقیما در معرض آلودگی هوا قرار گرفته و با توجه به هوش و زیرکی برتر آنها نسبت به سایر گونه‌های پرندگان، در حال ترک کردن کلانشهر تهران به علت تشدید آلودگی هوا هستند تا به مناطقی که دارای هوای سالم است کوچ می‌کنند.
این اتفاق در فصول پاییز و زمستان به ویژه در یک دوره زمانی 40 روزه از 20 آذر ماه تا 30 دی ماه که آلودگی هوا مانند چتری کلانشهر تهران را احاطه می‌کند، رخ می‌دهد.
البته علاوه‌بر فرار کلاغ‌ها از شهر تهران به دلیل آلودگی هوا، مواردی نیزاتفاق افتاده که کلاغ‌های جنوب شهر تهران به دلیل قرارگرفتن در زیرسطح وارونگی دما و وجود آلاینده‌های هوا با غلظت بالا و کاهش اکسیژن به مناطق شمالی تهران کوچ می‌کنند که همین امر منجر به جنگ و ستیزی سخت بین آنها می‌شود؛ چرا که کلاغ‌های جنوب به قلمرو کلاغ‌های شمال شهر وارد می‌شوند.
علیرضا‌ هاشمی یک پرنده‌شناس درباره آسیب‌پذیری پرندگان در برابر آلودگی هوا توضیح می‌دهد: «پرندگان در مقابل آلودگی هوا نسبت به انسان حساس‌تر هستند و در آزمایش‌های مختلف هنگام کالبدشکافی بدن آنها میزان زیادی دوده و ذرات معلق هوا در شش و دستگاه گوارش پرندگان مشاهده شده است.»
وی با بیان اینکه استاندارد آلودگی هوا برای پرندگان متفاوت‌تر از انسان‌ها است، تصریح می‌کند: «در دوران پس از انقلاب صنعتی و پیش از آنکه سنسورهای حساس به گازهای آلاینده اختراع شوند، از پرندگان به عنوان یک سیستم سنجش آلودگی هوا در معادن اروپا استفاده می‌شد. پرندگان در این شرایط به دلیل حساسیت بیشتر خود به افزایش غلظت آلاینده‌ها واکنش نشان می‌دادند و کارگران معادن با واکنش آنها متوجه می‌شدند که تا ساعاتی دیگر هوای آن منطقه برای انسان در شرایط بسیار نامطلوبی قرار خواهد گرفت.»
این پرنده شناس در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «باید این نکته را درنظر گرفت که وقتی شرایط آلودگی هوا برای انسان در موقعیت اضطراری قرار می‌گیرد برای پرندگان یعنی مدت‌ها است که از شرایط اضطرار گذشته است؛ بنابراین تعداد زیادی از آنها از مراکز آلوده دور می‌شوند. به‌طور قطع در این بین پرندگان ضعیف‌تر بر اساس اصل بقا از بین می‌روند، اما زمانی‌که دخالت‌های انسانی مانند مشکلات آلودگی هوا سبب از بین رفتن پرندگان و برهم خوردن تعادل طبیعت شود جای تاسف دارد.»
هاشمی در ادامه می‌گوید: «طی سال‌های اخیر به دنبال تغییر زیستگاه‌های شهر تهران، ترکیب جمعیت پرندگان در این شهر نیز با گذشته فرق کرده است. برای مثال زیستگاهی مصنوعی مانند دریاچه چیتگر پرندگان آبزی و نیمه آبزی مختلفی را در کنار خود جای داده است. متاسفانه اطلاعاتی از تعداد پرندگان در گذشته وجود ندارد، بنابراین تنها می‌توانیم نوع آنها را با گذشته مقایسه کنیم. در حال حاضر کلاغ‌ها در تهران بیشتر از تعداد یاکریم‌ها شده‌اند؛ چرا که معماری شهر تغییر کرده است. یاکریم‌ها به فضاهای روستایی علاقه‌مند هستند؛ بنابراین به حاشیه شهرها مهاجرت کرده‌اند.
در شهر تهران مطلوبیت زیستگاه برای بعضی از پرندگان کم شده است و گونه‌هایی مانند پرستوها و بادخورک‌ها نمی‌توانند با زیستگاه‌های جدید ارتباط برقرار کنند و این سبب می‌شود که این گونه‌ها به مرور از ما دور شوند و از آنجایی که پرندگان دشمنان طبیعی حشرات هستند، این موضوع می‌تواند روی افزایش جمعیت حشرات شهر تهران اثرگذار باشد.»
تاثیر برج‌ها بر آلودگی هوا
ساختمان‌های بلند، امروزه نقش بسزایی در اسکان دادن جمعیت شهرها و پیشبرد فعالیت‌های شهری داشته و البته تاثیر وسیعی بر محیط اطراف خود دارند. این تاثیرات شامل موضوعات متنوعی همچون وضعیت ترافیک، عبور و مرور معابر اطراف، محیط زیست، وضع سایه‌اندازی و همچنین برخی تاثیرات اقلیمی مانند وضعیت جریان هوا هستند. در شرایط کنونی، با توجه به ساخت بناهای بلند در کلان شهرهایی چون تهران، موضوع تاثیر مثبت یا منفی این بناها بر وضعیت جریان هوا مورد مناقشه قرار گرفته است. به عقیده برخی، این بناها در بعضی مناطق مانند سدی در برابر جریان هوا عمل کرده و تاثیر منفی داشته، اما از سوی دیگر برخی به تاثیر مثبت آنها بر جریان هوا و رفع آلودگی اعتقاد دارند.
مجید عباسپور دکترای مهندسی سیستم‌های محیط با استناد به تحقیق گسترده خود درباره رابطه میزان آلودگی هوا و ارتفاع ساختمان توضیح می‌دهد: «میانگین غلظت دی اکسید کربن از پایین‌ترین نقطه ساختمان الی طبقات 6 تا 9 به تدریج افزایش می‌یابد، اما از این ارتفاع به بالا، غلظت دی اکسید کربن به طور نامنظمی شروع به کاهش می‌کند. این کاهش ممکن است دلایل مختلفی داشته باشد، اما در این مطالعه به سرعت بیشتر باد در ارتفاع‌های بالاتر
اشاره کرده‌ام.
باید توجه داشت که انتظار می‌رود با افزایش ارتفاع ساختمان، فاصله از منابع آلودگی مانند خودروها نیز افزایش یابد، اما مطالعات گسترده صورت گرفته در این رابطه نشان داده‌اند که حجم آلودگی هیچ ارتباطی با فاصله از منابع آلودگی ندارد.» وی در ادامه می‌گوید: «به طور کلی این روند کاهش در تاثیر برج برآلودگی هوا بیشتر به عواملی همچون بادهای محلی و تشکیل جریان‌های گردابی در اطراف ساختمان بستگی دارد که به نوبه خود موجب انباشت و پراکنده ‌سازی آلودگی‌ها در بخش‌های مختلفی از ساختمان می‌شود. بنابراین جریان باد شکل گرفته پیرامون ساختمان که تحت تاثیر عوامل متعددی مانند جریان‌های باد محلی و نوع ساختمان قرار می‌گیرد، نسبت به عامل فاصله از منبع آلودگی به مراتب از اهمیت بالاتری برخوردار است.»