قرآن تاکید می‌کند «نفس» انسانی همه حقیقت اوست (شمس، آیه 7) که در دنیا مسئول کارها است و پس از «توفی» و گرفتن کامل آن از سوی خدا (زمر، آیه 42) و بازگشت به جهان آخرت در آنجا نیز پاسخگو بوده و اعمال و نیاتش حسابرسی می‌شود (انبیاء، آیه 1)؛ زیرا «تن» آدمی تنها ابزاری برای «نفس» است و همانند یک ابزار مطیع،هیچ اراده و اختیاری ندارد؛ بلکه هر چه «نفس» بگوید و فرمان دهد، «بدن» آن را بی‌کم و کاست انجام می‌دهد.
نفس انسانی برای کارهایش ابزارهای گوناگونی دارد، به عنوان نمونه نفس، «قلب» را به عنوان ابزاری برای «تفقه و تعقل» به کار می‌گیرد.(حج، آیه 46؛ اعراف، آیه 179) به سخن دیگر «نفس» مسائل مربوط به حوزه شناختی یا همان اندیشه و انگیزه را که در اصطلاح قرآنی «فواد» نامیده می‌شود، با ابزار «قلب» انجام می‌دهد؛ چنانکه «نفس» مسائل مربوط به شنیدن را با گوش و دیدن را با چشم و بوییدن را با بینی انجام می‌دهد. بر این اساس، این «نفس» است که دارای قوای شنوایی و بینایی و بویایی است، نه بدن و اعضا.
بر همین اساس، در دنیا و آخرت «نفس» پاسخگوی اعمال خود، همچون اندیشه و انگیزه و دیدن و شنیدن است؛ چنانکه خدا می‌فرماید: وَلَا تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُولَئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا؛ و چیزى را که بدان علم ندارى، دنبال مکن!؛ زیرا شنوایی و بینایی و اندیشه و انگیزه، همه مورد پرسش واقع خواهند شد. (اسراء، آیه 36)
در این آیه سخن از پاسخگویی و مسئولیت قوای نفسانی است؛ نه ابزارهای او که اعضای بدن همچون گوش و چشم و قلب باشد؛ پس آنکه پاسخگو است، نفس و قوای آن است، نه نفس و ابزارهایش که همان اعضای بدن باشد. پس از نظر قرآن، هرگز «بدن» انسان پاسخگوی چیزی نخواهد بود؛ زیرا هیچ کاره است و تنها دستورهای بی‌چون و چرای «نفس» و قوای نفس» یعنی شنوایی و بینایی و اندیشه‌ای و انگیزه‌ای را بی‌کم و کاست اجرا می‌کند، بی‌آنکه اراده و اختیار و حق انتخابی داشته باشد.
البته از نظر قرآن، «اعضای بدن» انسان در مقام «شهادت» بر می‌آیند و همانند شخص بی‌طرف در قیامت «علیه» نفس و قوای نفس شهادت می‌دهند که نفس و قوای آن مثلا گوش را برای غیبت یا چشم را برای خیانت و قلب را برای نیت‌های بد و کارهای زشت به کار گرفته است؛ چنانکه در قرآن آمده است: امروز بر دهان‌هاى آنان مهر مى‌‏نهیم و دستهایشان با ما سخن مى‌گویند و پاهایشان بدانچه فراهم مى‏‌ساختند شهادت و گواهى مى‌دهند. (یس، آیه 65)
سجاد عالمی