رسول کریمی‌راد
هر فعالیتی از جمله فعالیت در شبکه‌های اجتماعی به هر شکلی به معنای یک فعل از افعال مکلفین شامل قوانین اخلاقی و شرعی است که می‌بایست شناخت و بر اساس آن عمل کرد؛ زیرا انسان، مسئول کارهای خود است و آثار آن در دنیا و آخرت به شکل عزت و ذلت و عذاب و مانند آنها خودنمایی می‌کند و کسی نمی‌تواند از آثار و تبعات مثبت و منفی افعال و فعالیت‌های خود حتی درفضای مجازی و شبکه‌های مجازی در امنیت باشد.
آنچه درپی می‌آید نگاهی گذرا به الزامات و بایدها و نبایدهای فعالیت در فضای مجازی با نظریه آیات قرآن است.
***
جایگاه و اهمیت فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در جهان امروز
شبکه‌های اجتماعی به عنوان فضای فعالیت‌های انسانی در جهان معاصر مطرح است. این شبکه‌ها فضایی برای فعالیت‌های اقتصادی و کسب کار، خبری، آموزشی، ارتباط عاطفی و مانند آن شده است، به طوری که برخی از مردم گویی نمی‌توانند بدون این شبکه‌ها زندگی کنند؛ زیرا عصر فن‌آوری با همه امکاناتی که در شتاب امور ایجاد کرده است، نوعی اجتماع‌گریزی و جمعی‌گریزی را در برخی از افراد تشدید کرده به گونه‌ای که جز از طریق فضای مجازی نمی‌توانند هویت و حقیقت وجودی خویش را اثبات کنند؛ به عبارتی این افراد در واقعیت اجتماعی نمی‌توانند خود را نشان دهند؛ بنابراین، وجود آنان تنها در فضای مجازی معنا می‌یابد و بدون حضور در فضای مجازی احساس عدم وجود می‌کنند.
از نظر آموزه‌های قرآن، هرگونه فعالیتی از فعالیت‌های انسانی تحت یکی از عناوین احکام پنج‌گانه واجب، حرام، مستحب، مکروه و مباح قرار می‌گیرد. از آنجا که حضور در شبکه‌های اجتماعی، فعلی از افعال مکلفین است، تابع یکی از احکام آن خواهد بود.
حضور در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی می‌تواند به ‌اشکال گوناگونی چون مدیریت، ترویج و مصرف محتوا انجام شود. البته مدیریت محتوا به دو شکل کلی و جزیی است که در شبکه‌های اجتماعی جهانی این مدیریت در اختیار گروهی خاص است، اما در شبکه‌های دیگر می‌تواند به شکل جزیی در اختیار همگان باشد.
پس حضور در هر شکلی از ‌اشکال مدیریتی، ترویجی و مصرفی باید مبتنی بر احکام و اصول اخلاقی و بایدها و نبایدهای شرعی باشد.
با توجه به تهدیدها و ظرفیت‌هایی که فضای مجازی بویژه شبکه‌های اجتماعی برای امت فراهم آورده است می‌توان گفت که همان اندازه که شبکه‌های اجتماعی می‌تواند موجب گسترش اباحی‌گری، بی‌بندو‌باری، فساد جنسی و اخلاقی، ناامنی روانی‌، هنجارشکنی‌، قانون‌گریزی و قانون‌شکنی و مانند آنها باشد، می‌تواند ابزاری مناسبی برای گسترش علم و اخلاق و دین و نیکی و نیکوکاری باشد. این امر بستگی به کاربر و فعالیت‌های او دارد که چگونه از این فضای مجازی برای گسترش فرهنگ حقیقی و اخلاق و قانون و علم بهره می‌گیرد و در خدمت رشد و کمال بشر قرار می‌دهد. شناخت این بایدها و نبایدها و مانند آنها کمک می‌کند تا کاربران شبکه‌های اجتماعی با شناخت و آشنایی با فضای فرصت یا تهدید، عمل و فعل مناسب معقول و مقبولی داشته باشند و از خطر آسیب‌های آن در امان بمانند.
ويژگي اصلي شبكه‌هاي اجتماعي مجازي، پويايي آنهاست كه با توجه به ابزارهايي كه در اختيار كاربران قرار مي‌دهند، سبب مي‌شوند تا افراد بهتر بتوانند گرايش‌هاي سياسي و مذهبي‌شان را نشان دهند. برخي ديگر از ويژگي‌هاي شبكه‌هاي اجتماعي، عبارتند از: به‌اشتراك‌گذاري، بسيج‌كنندگي و سازماندهي، دوستي، اعتماد، حلقه‌هاي مخاطبان، استناد و تعميم، چند‌رسانه‌اي ‌بودن، گپ، نقد بي‌رحمانه، دنبال ‌كردن و دنبال ‌شدن، پرستيژ، باز‌انتشار، خرد جمعي، جهاني ‌بودن، سرگرمي، ساختار دموكراتيك، قدرت سرمايه اجتماعي، تحرك اجتماعي، ابتكار و نوآوري.
در فضاي مجازی بویژه شبکه‌های اجتماعی، انواع تهديدهاي اخلاقي، اجتماعي، امنيتي، رواني، فرهنگي، قابل تصور است و هر عقل سليمي
مي‌­پذيرد كه از خطر بايد دوري و در صورت امكان، از آن پيشگيري كرد. به فرموده رهبر معظم انقلاب: امروز اينترنت و ماهواره و وسايل ارتباطي بسيار متنوع وجود دارد و حرف، آسان به همه جاي دنيا مي‌رسد، ميدان افكار مردم و مؤمنان، عرصه كارزار تفكرات گوناگون است، امروز ما در يك ميدان جنگ و كارزار حقيقي فكري قرار داريم. اين كارزار فكري به هيچ‌وجه به زيان ما نيست. به سود ماست؛ چراكه اگر وارد اين ميدان بشويم و آنچه را كه نياز ماست، از مهمات تفكر اسلامي و انبارهاي معارف الهي و اسلامي بيرون بكشيم و صرف كنيم، قطعاً برد با ماست. (بيانات در ديدار علما و روحانيون كرمان، 11/02/84)
امروزه اين ويژگي‌ها سبب شده است كه شبكه­‌هاي اجتماعي مجازي، براي همه دولت‌­ها در جامعه اطلاعاتي چالشي مهم به شمار آيند. براي نمونه، گفته مي‌شود شبكه­‌هاي اجتماعي براي كاربران خود فضايي را ايجاد مي­‌كنند كه فرد به جاي آنكه به دنبال فعاليت­‌هاي واقعي اجتماعي برود، در چنين وضعيتي، قدرت‌هاي سلطه­‌گر داخلي و خارجي مي­‌توانند احساسات كاربران شبكه را كنترل و به سمت و سوي خاصي كه مورد نظر دارند، هدايت كنند. بنابراين، حضور ناآگاهانه در شبكه­‌هاي اجتماعي مجازي، تضعيف ارتباطات واقعي را درپي‌خواهد داشت.
شبكه­‌هاي اجتماعي موجود در فضاي مجازی، بويژه آن دسته كه كاربردهاي عمومي و غيرتجاري دارند، مكان­‌هايي در دنياي مجازي هستند كه افراد مي­‌توانند خود را معرفي و دوستان جديدي بيابند، با ديگران در زمينه­‌هاي مورد علاقه ارتباط برقرار كنند، باورها و نظرات خود را با يكديگر به‌اشتراك بگذارند و در يك كلام، اجتماعي جديد را تجربه كنند.
در كنار شبكه­‌هاي عمومي، كه شمار آنها بسيار است، شبكه­‌هاي تخصصي متعددي نيز پديد آمده‌اند كه افزون بر امتيازهاي عمومي اجتماعات مجازي براي كاربران، امكان برقراري ارتباط ميان متخصصان يا علاقه‌مندان يك يا چند حوزه علمي يا هنري را نيز به وجود آورده‌اند. حضور افرادي با علايق و تخصص‌­هاي گوناگون در يك شبكه و به ‌اشتراك گذاردن اطلاعاتشان، حجم زيادي از اطلاعات را به وجود مي‌­آورد كه مي‌تواند براي متوليان حوزه­‌هاي سياست، تجارت، و فرهنگ بسيار ارزشمند باشد. از‌ اين‌رو، در كنار منافعي كه حضور در اين شبكه­‌ها براي اعضا مي‌تواند داشته باشد، مانند هويت، سهولت ارتباط و يافتن دوستان جديد، منافع مهمي نيز براي گردانندگان و مدیران ارشد اين شبكه‌ها قابل تصور است. اساساً به همين دليل است كه شركت­‌هاي بزرگ بر سر تصاحب برخي شبكه‌هاي مشهور و پرمخاطب، رقابت مي­‌كنند؛ زیرا میزان داده‌ها  واطلاعات رد و بدل شده در شبکه‌های اجتماعی از کمی ‌و کیفی و نیز ارزش چنان بالا است که هر دولتی خواهان دستیابی به این حجم عظیم اطلاعات مفید و به هنگام و به روز است که می‌توان بر اساس آن افکار را مدیریت و مهار کرد و اهداف دولت‌های خود را تامین نمود. از همین رو امروزه بیشترین شرکت‌های بزرگی که در عرصه فضای مجازی و مدیریت شبکه‌های اجتماعی وارد شده‌اند، استکبار جهانی و شیطان بزرگ آمریکا و ایادی و اذناب اوست.
شبکه‌های اجتماعی عامل مهم در ایجاد هویت و شخصیت افراد، ‌اشتراک‌گذاری، بسیج مردم، سازماندهی، دوست‌یابی، اعتمادسازی، جهان‌سازی، سرگرمی، ارضای لذات و شهوات، اطلاع‌رسانی و خبررسانی، شفاف‌سازی، آگاهی بخشی، ابتکار و نوآوری، ارتباط دو سویه و چند سویه چند رسانه از شامل دیداری و شنیداری و مانند آنها است. بنابراین شبکه‌های اجتماعی حجم عظیمی از فعالیت‌های انسانی را در جهان امروز در اختیار گرفته است و کسی نمی‌تواند بدون آن زندگی کند؛ از همین رو سواد امروزی به سواد فضای مجازی گره خورده است و فاقدان این ابزار و کاربری از آن به معنای بی‌سواد معرفی می‌شوند.
باید‌ها و نبایدها از نظر آموزه‌های قرآنی
از نظر آموزه‌های قرآن، از مهم‌ترین اموری که مکلف باید به آن توجه کند تا بتواند حضوری مناسب با حکمت الهی در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی داشته باشد، موارد زیر است:
1. عقلانیت: هر شکلی از حضور در هر کاری از جمله فعالیت در شبکه‌های اجتماعی، باید بر اساس عقلانیت و عالمیت باشد. به این معنا که شخص باید عقل خویش را به کار گیرد؛ زیرا عقل انسانی به گونه‌ای خلق شده که قدرت تشخیص حسن و قبح چیزها را دارد؛ چنانکه این قوه در نفس انسانی گرایش به خوب و بد را نیز مشخص می‌کند؛ پس هم در حوزه شناختی و هم در حوزه عمل و انگیزه نقش اساسی دارد. این بدان معناست که هر عاقلی باید در هر کاری بر اساس عقل عمل کند و بر اساس تشخیص و گرایش آن رفتار نماید. از همین رو خدا از هر کسی از جمله کسانی که در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی فعالیت دارند می‌خواهد تا براساس عقل، به تولید و ترویج و مصرف محتوایی اقدام کنند که اخلاقی باشد و به نیکی و نیکوکاری از جمله اصول اخلاقی امانت و صداقت و عدالت و وفا سوق می‌دهد و هر از گونه زشتکاری از جمله خیانت و دروغ و غیبت و مانند آنها باز می‌دارد. (بقره، آیه 44؛ انعام، آیه 151؛ انفال ، آیه 27) بنابراین، کسانی که به تولید و ترویج و مصرف اموری چون فحشاء و منکرات می‌پردازند، به عنوان انسان‌های مخالف عقل و عقلانیت شناخته می‌شوند و باید با آنان مبارزه و مقابله کرد. خدا در این باره به صراحت افراد را تهدید می‌کند و می‌فرماید: به راستی کسانی که دوست می‌دارند که فحشاء در میان مومنان شیوع پیدا کند و آن را گسترش می‌دهند، برای آنان عذاب دردناک در دنیا و آخرت است و خدا می‌داند و شما نمی‌دانید. (نساء، آیه 19) از نظر آموزه‌های قرآن، هرگونه کاری که بر اساس بی‌عقلی باشد، جهالت عقلی و سفاهت است. بنابراین، کسانی که در شبکه‌های اجتماعی بر اساس اصول عقلی از جمله اصول اخلاقی عمل نمی‌کنند، بلکه به جای تولید نیکی و نیکوکاری به تولید و ترویج و مصرف بدی و بدکاری و زشتکاری اقدام می‌کنند، انسان‌های سفیه و بی‌عقلی هستند که مجازات آن در دنیا خواری و در آخرت عذاب دردناک الهی است.
2. عالمیت: هر کسی که هر کاری را انجام می‌دهد باید بدان علم داشته باشد؛ بنابراین هر گونه جهالت علمی و نادانی می‌تواند آسیب‌زا برای شخص و دیگران باشد. (حجرات، آیه 6) از نظر قرآن، حتی کسانی که بر اساس ظن و گمان به کاری اقدام می‌کنند، کاری بس ‌اشتباه می‌کنند؛ زیرا گمان نمی‌تواند انسان را از خطر انجام کارهای باطل از جمله ظلم و تعدی دور نگه دارد و حقی را تحقق بخشد. پس کسانی که با گمان و ظن اقدام به تولید یا ترویج محتوا در شبکه‌های اجتماعی می‌کنند، کاری باطل و ظالمانه انجام می‌دهند؛ زیرا چنین سطحی از علم موجب نمی‌شود که انسان بدان اعتماد کند و کاری را انجام دهد که به ضرر خود و دیگران خواهد بود. (نجم، آیه 23) اگر ظن و گمان مجوزی برای فعالیت‌ها و کارها از جمله خبررسانی نیست، به طور اولی کسی که با شک یا ظن خلاف، اقدام به کاری از جمله تولید محتوا در شبکه‌های اجتماعی می‌کند، بسیار خطرناک‌تر است و این شخص می‌بایست به سبب جهالت علمی، خود را برای خشم و غضب مردم و خدا آماده کند. کسانی که به هر دلیلی بر اساس جهالت عقلی یا علمی به تولید و ترویج محتوا در شبکه‌های اجتماعی می‌پردازند، باید نه تنها توبه و استغفار کنند، بلکه باید به اصلاح محتوای باطل خود بپردازند و گرنه باید خود را برای خواری و ذلت و عذاب دنیوی و اخروی آماده کنند. (نساء، آیه 17؛ انعام، آیه 54؛ نحل، آیه 119) از نظر قرآن، بسیاری از کارهای باطل و غلط از جمله تولید و ترویج و مصرف محتواهای شهوانی حرام و گناه است و باید از آن اجتناب کرد؛ زیرا چنین رفتارها و فعالیت‌هایی بر اساس شاخص عقلانیت و عالمیت نیست بلکه بر اساس جهالت عقلی و علمی است. (نمل، آیه55)
3. اجتناب از هواهای نفسانی: چنان‌که گفته شد، هر گونه فعالیتی لازم است بر اساس عقلانیت و عالمیت باشد. بنابراین، کسانی که بر اساس هواهای نفسانی و خواسته‌های آن عمل می‌کنند، گرفتار جهالت عقلی و عملی هستند. این بدان معناست که کاربران شبکه‌های اجتماعی نباید برای ارضای خواسته‌های نفسانی به حضور و فعالیت در آن بپردازند. پس کسانی که برای شهوت شهرت، تفاخر، ارضای شهوات جنسی، تجسس، غیبت و مانند آنها در شبکه‌های اجتماعی حضورمی یابند، کاری حرام انجام می‌دهند و مرتکب گناه می‌شوند که در دنیا و آخرت برای آنان ذلت و عذاب را به دنبال خواهد داشت. از نظر قرآن، دشمنان انسان و انسانیت برای جلوگیری از ایجاد اجتماع و امت عاقل و عالم، تمام تلاش خود را می‌کنند تا اخلاق مردم را تغییر دهند. (نساء، آیه 119) بنابراین، دشمنان برای تغییر ذائقه مردم و اخلاق آنان از گرایش فطری عقلانی، تمام تلاش خود را می‌کنند تا مردم به شهوات به‌ویژه شهوات جنسی مبتلا شوند. کسانی که در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی به تولید و ترویج و مصرف محتوای جنسی مخرب می‌پردازند، در حقیقت تلاش می‌کنند که تا میل عظیم جنسی در میان مردم ایجاد کنند و آنان را از اهداف اصلی آفرینش یعنی کمال یابی بر اساس عقل و علم دور سازند. (نساء، آیه 27)
4. پرهیز از کیش شخصیت: انسان‌ها با افتادن در دام وسوسه‌های شیطانی و هواهای نفسانی ممکن است اعمال و رفتارهایی را ازخود بروز دهند که شخصیت آنان را به گونه‌ای دیگر جلوه می‌دهد. خودنمایی، خودبرتربینی، تفاخر نسبت به دیگران یا تحقیر دیگران بر اساس عجب و غرور می‌تواند نمونه‌هایی از این رفتار باطل و غلط اجتماعی باشد. شبکه‌های اجتماعی فضایی را فراهم آورده که شرایط را برای ایجاد یا تشویق به آنچه از آن به کیش شخصیت  یاد می‌کنند بیشتر از فضای واقعی تشویق و ترغیب می‌کند. به نظر می‌رسد که کسانی که کمبود شخصیت دارند و از عقده حقارت شخصیتی خویش رنج می‌برند، برای جبران آن در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی مکانی بهتر از آن نمی‌توانند پیدا کنند. این افراد برای خودنمایی و بزرگ‌نمایی فراتر از آن شخصیت حقیقی و واقعی خویش، رفتارهایی را در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در پیش می‌گیرند که بسیار خطرناک است و می‌تواند آنها را از حقیقت خودشان دور کند و گرفتار بیگانگی از خویشتن بسازد. بنابراین لازم است که فعالان و کاربران در این شبکه‌های اجتماعی خود را از چنین دام خطرناکی دور کنند.(غافر، آیه 35)
5. اجتناب از محتوای ظنی: در هر کاری از جمله فعالیت در شبکه‌های اجتماعی می‌بایست محتوایی را مورد نظر قرار داد که علمی و عقلی باشد؛ زیرا گاه انسان علمی را می‌داند ولی از لحاظ عقلی لازم است تا آن محتوا در اختیار دیگران قرار نگیرد؛ زیرا امنیت اجتماعی یا شخصی یا اصول اخلاقی با آن مخدوش می‌شود و به کس یا کسانی یا اجتماعی آسیب می‌رسد. بنابراین، اینکه امری در فضای مجازی به شکل گسترده‌ای نشر شده به معنای علم یقینی نیست؛ زیرا فضای مجازی بستری برای تواتر سازی و افکار سازی و فریبکاری است که اگر انسان، عقل درست نداشته یا آن را به کار نگیرد ممکن است در دام فریبکاری رسانه‌ای بیفتد و اموری نادرست را حق و درست بشمارد و بر اساس آن عمل و رفتار کند.(نجم، آیه 23؛ حجرات، آیه 6)
6. همکاری اخلاقی و قانونی: انسان‌ها باید در چارچوب برّ و تقوا با یکدیگر تعاون و همکاری داشته باشند.(مائده، آیه 2) بنابراین، فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی می‌تواند شبکه‌ای از همکاری میان افراد اخلاقی و قانونگرا ایجاد کند و بستری مناسب برای نیکوکاری و ترویج و تشویق آن باشد. همین فضا می‌تواند برای جامعه پذیری و قانونگرایی به یک دانشگاه و مدرسه حقیقی و واقعی تبدیل شود و مردم را به سمت اطاعت از خدا و شریعت و قانون سوق دهد؛ چنانکه همین فضا می‌تواند بستری برای فسق و فجور و گناه و قانونگریزی و هنجارشکنی شود. از نظر قرآن، هر گونه فعالیتی از جمله فعالیت در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی باید در راستای نیکوکاری و همکاری در قانونگرایی و اطاعت از نظام سیاسی و اجتماعی باشد که خدا به عنوان شریعت بیان و از طریق عقل سلیم و نقل وحیانی به انسان رسانیده است.(همان؛ ممتحنه، آیات 8 و 9)
7. اجتناب از محتوای ضدامنیتی: از نظر آموزه‌های قرآن، فعالیت امت و انسان می‌بایست در هر جایی از جمله فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در راستای تامین امنیت فردی و جمعی و اجتماعی و شخصی باشد. بنابراین، هر گونه اخبار و اطلاعاتی که بر اساس مستندات غیر موثق و از طریق افراد فاسق در اختیار انسان قرار می‌گیرد نباید مورد توجه و ترویج و مصرف قرار گیرد؛ زیرا می‌تواند به امنیت فردی و جمعی آسیب برساند و مردم را به جان هم اندازد.(حجرات، آیه 6) برخی از افراد اجتماع در خدمت دشمنان هستند و با تجسس وجاسوسی یا انتقال اخبار و اطلاعات به دشمن در خط مقدم دشمن عمل می‌کنند که از آن جمله می‌توان به منافقان ‌اشاره کرد.(مائده، آیه 42) از آنجا که ابزارهای نوین از جمله گوشی‌های تلفن همراه به سادگی امکان حتی فیلم برداری و نشر مستقیم را دارا است، می‌تواند اطلاعات و اخباری را از مراکز حساس منتشر کند که آثار ضدامنیتی دارد. این اخبار و اطلاعات می‌تواند به موج شایعه سازی و شایعه پراکنی دامن بزند و امنیت اجتماعی و روانی مردم را به مخاطره افکند.(احزاب، آیه 60) امروزه شبکه‌های اجتماعی مجازی مانند شمشیر دولبه‌ای هستند که می‌توانند مجموعه‌ای از کنش‌های مثبت و منفی را در محیط سیاسی - امنیتی ایجاد کنند. در وضعیت فعلی به علت رهاشدگی و سیاست‌گذاری جزیره‌ای فضای مجازی، شبکه‌های اجتماعی آسیب پذیری مردم بویژه مسلمانان را در برخی مؤلفه‌های امنیت روانی و اجتماعی برجسته کرده است. این شبکه‌ها هم‌اکنون به طور جدی در جهت تخریب و القای ناکارآمدی ‌نظام‌های اسلامی، هنجارسازی معارض و مخالفت با اصول اخلاقی و قوانین شرعی، مشروعیت زدایی ساختاری از نظام اسلامی، تضعیف انسجام ملی و شکاف بین جامعه و حاکمیت و ایجاد زمینه تقابل مردم با نظام سیاسی و تضعیف باورهای دینی فعالیت می‌کنند و در حوزه امنیتی نیز با کارکرد جاسوسی و پایش اطلاعات کاربران، مهیاسازی ابزار ارتباطی گروه‌های برانداز و ساختار‌شکن و هنجارشکن، جمع‌آوری اطلاعات افراد و مشاغل خاص، آموزشهای مخرب در بستر شبکه‌های اجتماعی و انتقال اطلاعات طبقه‌بندی در جهت مخدوش سازی امنیت ملی فعالیت می‌کنند. بنابراین، با توجه به این ظرفیت بسیار بالا و خطرناک باید توجه داشت که حضور در چنین شبکه‌هایی باید همراه با عقلانیت و عالمیت باشد، تا کاربر به یک هدف از سوی دشمنان تبدیل نشود تا جایی که به عنوان مزدوران و بردگان در یک جنگ نرم علیه نظام اسلامی و اصول اخلاقی و قانونی قرار گیرد.
آنچه بیان شد، تنها گوشه‌ای از بایدها و نبایدهای حضور در شبکه‌های اجتماعی و فعالیت در این فضا است که اگر مراعات نشود، موجب ذلت و خواری و عذاب الهی در دنیا و آخرت خواهد شد.