محمد مازیاری

رحمت، مهم‌ترین و نخستین تجلیات الوهیت الهی نسبت به هستی است؛ زیرا موجودات با رحمت الهی آفریده و ظهور یافته  و باقی و برقرار می‌شوند. با نگاهی به مجموعه مصادیق رحمت الهی می‌توان دریافت که هیچ خیری نیست که از دریچه رحمت نازل نشده باشد؛ بنابراین، اگر بشر خیری را می‌خواهد باید به این دریچه رحمت توجه کند. از نظر قرآن، رحمت‌های الهی به دو دسته اصلی رحمت رحمانی و رحمت رحیمی‌دسته‌بندی می‌شود؛ همچنین خدا در قرآن می‌فرماید که برخی از انسان‌ها به سبب اعمالی از رحمت‌های الهی به‌ویژه رحمت رحیمی‌محروم می‌شوند. شناخت علل و عوامل محرومیت انسان از رحمت می‌تواند موجب شود تا انسان با پرهیز از آنها خود را بهره‌مند از همه مصادیق رحمت الهی به‌ویژه رحمت رحیمی‌سازد. نویسنده در این مطلب علل و عوامل محرومیت را بر اساس آموزه‌های قرآن تبیین کرده است.
* * *
رحمت‌های عام و خاص الهی
واژه رحمت از «رحم» گرفته شده است. رحم مکانی در بدن زن است که در آن جنین کودک شکل گرفته و رشد می‌کند. بنابراین، وقتی از رحمت سخن به میان می‌آید می‌بایست به این نکته توجه داشت که عنصر اساسی در رحمت همان تکوین موجود انسانی و بهره‌مندی از امکانات و عنایاتی است که موجب رشد و پرورش می‌شود. پس رحمت در هر چیزی ناظر به صفاتی چون خالقیت و ربوبیت است.
وقتی واژه رحمت در معانی چون نرمی، رقّت قلب، عطوفت، شفقت، بخشندگی، مهربانی و مانند آنها به کار می‌رود، ناظر به همان تأثیر رحم مادرانه در وجود و بقای کودک  است؛ زیرا وجود و بقای کودک به علاقه و رابطه مادرانه به فرزند و وابستگی‌های کودک به مادر و مانند آنها دارد که آثار آن در این معانی خودنمایی می‌کند. بر این اساس، وقتی از رحمت الهی سخن گفته می‌شود، همان عنایات الهی برای خلقت و بقای موجودات دارد.
رحمت‌های الهی، در حقیقت چیزی شبیه رابطه رحم مادر با فرزند است که وجود و بقای موجودات هستی را در بر می‌گیرد. رحمت‌هایی که در ساختار احسان الهی به موجودات خودنمایی می‌کند و همه هستی از آن بهره‌مند می‌شود. بر اساس آیات قرآن خلقت هستی بر پایه رحمت الهی است؛ چنانکه خدا می‌فرماید: پروردگار ما، رحمت تو هر چیزی را در بر گرفته است.(غافر، آیه 7) یا می‌فرماید: مگر آنانی را که خدا به آنان رحم کرده و به همین سبب رحمت، آنان را خلق کرده است.(هود، آیه 119)
رحمت خداوند به دو قسم تقسیم می‌شود: رحمت رحمانی که رحمتی عام و شامل همه مخلوقات است و رحمت رحیمی که رحمتی ویژه مومنان جنی و انسی می‌شود.
اگر رحمت الهی نباشد، خلقتی نخواهد بود و آفریده‌ای معنا نخواهد داشت. این همان رحمت رحمانی و عام و گسترده است که همه هستی را در برابر گرفته و ایجاد و بقای خلق به آن رحمت بستگی دارد. امام صادق(ع) مى‌فرمايد: «رحمان» نظر به رحمت خدا درباره همه عالم دارد. (معانى الاخبار، ص 6، ح 1؛ تفسير نورالثقلين، ج 1، ص‌12، ح 46)
نوعی دیگر از رحمت است که از آن به رحمت رحیمی ‌و خاص تعبیر می‌شود. این رحمت مختص مومنان از جن و انس است؛ زیرا این رحمت پاداشی است و از همین رو رحمت رحیمی‌در آخرت به شکل تمام و کمال خودنمایی می‌کند، ولی این به معنای عدم تجلی رحمت رحیمی‌در دنیا نیست، بلکه بسیاری از مومنان از رحمت رحیمی‌خدا در دنیا بهره‌مند خواهند شد.
البته از حضرت عيسى(ع) نقل شده که ایشان فرمود: «رحمان» نظر به رحمت واسعه خدا در دنيا و آخرت و «رحيم» نظر به رحمت ويژه او در آخرت دارد. (الدّرّالمنثور، ج 1، ص 23)
باید توجه داشت که بر اساس آیات قرآن، هر چند که تجلی کامل‌تر رحمانیت رحیمی ‌در آخرت است، ولی این بدان معنا نیست که فضل الهی در دنیا شامل مومنان نشود و آنان از رحمت خاص و رحیمی ‌الهی بهره‌مند نشوند؛ زیرا بسیاری از نعمت‌ها و خیراتی که خدا به مومنان در دنیا می‌بخشد بر پایه همان رحمت رحیمی‌و خاص است.
از جلوه‌های رحمت رحیمی ‌و خاص الهی می‌توان به رحمت نبوت‌ اشاره کرد؛ چنانکه خدا می‌فرماید: نه كسانى كه از اهل كتاب كافر شده‏‌اند و نه مشركان هيچ‌كدام دوست نمى‌دارند خيرى از جانب پروردگارتان بر شما فرود آيد، با آنكه خدا هر كه را خواهد به رحمت‏ خود اختصاص دهد، و خدا داراى فزون‏بخشى عظيم است(بقره، آیه ۱۰۵)؛ بنا بر روايتى از امام‌على(ع) مقصود از «برحمته» در آيه، نبوّت است. (مجمع البيان، ج 1-  2، ص 344) چنانکه مراد از رحمت در آیه 74 سوره آل‌عمران نیز همین نبوت است که رحمت خاص و رحیمی‌الهی است.(همان)
علل محرومیت انسان از رحمت‌های الهی
چنانکه بیان شد، همه هستی از رحمت رحمانی الهی بهره‌مند هستند و در این میان مومنان در دنیا و آخرت از رحمت‌های خاص و رحیمی‌الهی نیز بهره می‌برند. از نظر قرآن، برخی از مردم به سبب اعمال خود حتی از برخی از رحمت‌های عام الهی که فراگیر و برای همه گسترده می‌شود، محروم می‌شوند؛ چه رسد که بهره‌مند از رحمت رحیمی‌و خاص شوند.(هود، آیه 9)
درباره علل محرومیت و عوامل آن، قرآن مواردی را بیان می‌کند که شناخت آن بسیار مهم واساسی برای مومنان است تا بتوانند با‌ ترک آن علل و عوامل، گرفتار سلب رحمت و محرومیت از رحمت‌های الهی به‌ویژه رحمت رحیمی‌نشوند. از مهم‌ترین علل و عوامل محرومیت می‌توان به موارد زیر‌ اشاره کرد:
1. کفر و بی‌ایمانی: از مهم‌ترین عوامل در محرومیت‌های انسان نسبت به نعمت‌ها در دنیا و آخرت همان کفر و بی‌ایمانی است که با تکذیب پیامبران و آیات و معجزات الهی رخ می‌دهد.(اعراف، آیات 66 و 72؛ بقره، آیات 160 و 161)
2. اعراض از آیات الهی: کسانی که از آیات الهی از قرآن و معجزات رو بر می‌گردانند و اعراض می‌کنند در حالی که اینها بینات و دلایل روشن بر حقانیت شرایع آسمانی است، گرفتار محرومیت از رحمت الهی می‌شوند.(انعام، آیه 157)
3. پیروی از شیطان: بهره‌مندی از برخی از رحمت‌های عام و رحمانی الهی منوط به چیزی نیست؛ اما برخی از آنها نیازمند پیروی از خدا و شرایع آسمانی است و کسانی که به جای خدا از شیطان و اوامرش پیروی می‌کنند، در دنیا و آخرت از رحمت‌های رحیمی‌ محروم و در همین دنیا از برخی از رحمت‌های عام بی‌نصیب می‌شوند؛ زیرا دچار غضب الهی شده و خدا نعمت‌ها را از آنان سلب می‌کند؛ چنانکه نعمت تزکیه نفس را از برخی از مردمان سلب کرده و آنان را محروم کرده است.(نور، آیه 21)
4. تقلید کورکورانه: تقلید از سرمشق‌های نیک و بهره‌گیری از تجربیات دیگران امری پسندیده و عقلایی است؛ اما اینکه شخص بخواهد کورکورانه بدون علم و تعقل از دیگران حتی نیاکان خویش تقلید کند، موجب خشم الهی و محرومیت از رحمت الهی می‌شود.(اعراف، آیات 65 تا 72)
5. شک و ‌تردید در اسلام: هرگونه شک و‌تردید در مبانی اسلام که بر اساس عقلانیت فطری است، موجب می‌شود تا شخص از رحمت‌های الهی محروم شود و نتواند از نور هدایت در دنیا و آخرت بهره‌مند گردد.(حدید، آیات 13 و 14)
6. انتظار بدبختی برای دیگران: کسانی که منتظر هستند تا دیگران گرفتار بدبختی یا حوادث تلخ و ناگوار شوند و از خوشبختی یا داشتن نعمتی محروم شوند، از رحمت الهی محروم می‌شوند(حدید، آیات 13 و 14)؛ زیرا بنا بر قولى، مقصود از «تربّصتم» انتظار حوادث ناگوار براى مؤمنان است. (مجمع البيان، ج 9-  10، ص 355)
7. تجسس در زندگی دیگران: انسان موجودی اجتماعی است، به طوری که بدون دیگران نمی‌تواند نیازهای عاطفی و مادی و معنوی خویش را برطرف سازد. رابطه اجتماعی نیازمند پیروی از قوانین و قواعدی است که از جمله آنها عدم تجسس در حال و زندگی دیگران است. از نظر قرآن، کسانی که در زندگی دیگران سرک می‌کشند و به تجسس می‌پردازند، گرفتار خشم الهی و محروم از رحمت الهی می‌شوند.(حجرات، آیه 12)
8. تعدی به قوانین: اجتماع در چارچوب قوانین عادلانه اداره می‌شود و رابطه‌های ایمانی بر اساس احسان و اکرام ساماندهی می‌شود، کسانی که به قوانین تعدی می‌کنند و بر خلاف آن عمل می‌نمایند، از رحمت الهی محروم می‌شوند.(بقره، آیه 178)
9. رذایل اخلاقی: فضایل اخلاقی بیانگر تجلیات اسماء و صفات الهی در شخص است که موجب جلب رحمت‌های عام و خاص می‌شود؛ اما رذایل اخلاقی همچون کبر و خودبزرگ بینی(اعراف، آیات 40 تا 49) عامل محرومیت از رحمت‌های رحمانی و رحیمی‌است.(همان)
10. گناهان: از دیگر عواملی که موجب محرومیت انسان از رحمت‌های رحمانی و رحیمی‌در دنیا و آخرت است، ارتکاب گناهان است که خشم الهی را موجب می‌شود.(بقره، آیه 286؛ اعراف، آیات 151 و  155)
11. فسق و فجور: برخی از گناهان از شدت و حدت بیشتری برخوردار است و خشم الهی را در همین دنیا به دنبال می‌آورد و انسان را از بسیاری از رحمت‌های عام و رحمانی نیز محروم می‌سازد. کسانی که گرفتار فسق و فجور می‌شوند (انبیاء، آیات 74 و 75) و به غیبت(حجرات، آیه 12)، بدگمانی و سوء الظن(همان) شایعه‌سازی و شایعه‌پراکنی(نور، آیات 11 و 12) و گناهان بزرگی چون زنا و رباخواری و مانند آنها رو می‌آورند، از رحمت‌های عام و خاص در دنیا و آخرت محروم می‌شوند.
12.  فحشاء گستری: کسانی که دوست دارند که فحشاء‌اشاعه و گسترش یابد، از رحمت الهی محروم می‌شوند و غضب و خشم الهی را به سوی خود می‌کشانند.(نور، آیات 19 و 20)
در آیات قرآن غیراز این موارد، مصادیق دیگری به‌عنوان علل و عوامل محرومیت از رحمت الهی بیان شده است؛ ولی در اینجا به همین موارد اکتفا می‌شود؛ زیرا مصادیق دیگر نیز با این موارد همپوشانی دارد و از مصادیق ظلم اعتقادی یا ظلم رفتاری و کرداری است که موجب محرومیت انسان از رحمت الهی می‌شود.