مفهوم‌پژوهی «عقلانیت» در بیانات حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای
چه چیزی عقلانیت است؟
رهبر انقلاب اسلامی در ارتباط تصویری با مراسم مشترک دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه‌های افسری (21/۷/99) در تبیین مبنای اقتدار در جمهوری اسلامی فرمودند: «مبنای اقتدار در جمهوری اسلامی یک مبنای «عقلانیّتی» است؛ یعنی ما اقتدار را بر اساس احساسات و عواطف و توهّمات و مانند اینها دنبال نمی‌کنیم. محاسبه اقتدار ملّی یک محاسبه‌ی عقلانی است؛ یعنی یک محاسبه‌ِی درست و منطقی... بعضی‌ها اسم عقل و عقلانیّت را که می‌آورند، منظورشان از عقلانیّت ترسیدن است؛ وقتی می‌گویند عاقل باشید، یعنی بترسید، یعنی منفعل باشید، یعنی از مقابل دشمن فرار کنید! نه، ترسوها حق ندارند اسم عقلانیّت را بیاورند. عقلانیّت یعنی محاسبه‌ِی درست. البتّه دشمن سعی می‌کند عقلانیّت به آن معنای غلط را تلقین کند، بعضی هم نادانسته گاهی حرف‌های دشمن را تکرار می‌کنند.»
پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR برای بررسی بیشتر مفهوم عقلانیت در نگاه رهبر انقلاب یادداشتی از سیدمهدی موسوی‌نیا، پژوهشگر و مدرس دانشگاه امام صادق(ع) منتشر کرده است که در ادامه می‌آید.
عقلانیت به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مفاهیم سیاسی مورد توجه اسلام و از گزاره‌های مورد تأکید رهبران انقلاب اسلامی در دوران مبارزات و تشکیل حکومت اسلامی بوده است. در چند برهه از تاریخ جمهوری اسلامی نیز چالش فکری در این موضوع برجسته شده است. می‌توان سه موج اصلی چالش در موضوع عقلانیت را شامل موارد زیر دانست:
موج اوّل به چالش میان جریان انقلابی و جریان لیبرال و در رأس آنها دولت موقت در سال‌های نخستین انقلاب اسلامی بازمی‌گردد که عده‌ای سعی دارند با قرار دادن عقلانیت در مقابل انقلابی‌گری و بدون در نظرگرفتن توطئه‌ی قدرت‌های بزرگ و در رأس آنها آمریکا در کشور، سیاست مماشات را به‌عنوان عنصر اصلی سیاست عقلانی در پیش بگیرند.
موج دوم مربوط به دهه‌ی هفتاد شمسی است که مفهوم عقلانیت با یک محتوای غیربومی و غربی تعریف گردید و چنین وانمود شد که اگر جمهوری اسلامی ایران می‌خواهد در مسیر عقلانیت گام بردارد، باید خود را با دنیای غیرخود، هم در نظر و هم در عمل تطبیق دهد. شعارهایی نظیر تنش‌زدایی در سیاست خارجی و حجم گسترده‌ی ورود ادبیات علوم انسانی غربی در این سال‌ها، در راستای همین تلقی خاص از عقلانیت است.
موج سوم چالش عقلانیت را می‌توان در سال‌های میانی دهه‌ی هشتاد شمسی جست‌وجو کرد؛ آنجایی که عدالت به‌عنوان شعار اصلی جریان سیاسی حاکم در قوه مجریه معرفی گردید و در مواقعی میان مفهوم عدالت و عقلانیت چالش ایجاد شد. رهبر انقلاب در آن دوره، عدالت منهای عقلانیت را انحراف و اشتباه در تشخیص مصادیق می‌دانند.
موج چهارم و متأخر عقلانیت نیز به دهه نود شمسی و دوره‌ای که هم‌اکنون در آن قرار داریم مربوط است. محور عقلانیت در این دوره، تعامل و همراهی با قدرت‌های بزرگ تعریف شده که مصداق بارز آن، امضای سند برجام است.
آنچه در شرایط کنونی و در سخنان رهبر انقلاب در ارتباط تصویری با مراسم مشترک دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه‌های افسری نیروهای مسلح ذیل مفهوم عقلانیت مطرح گردید، مربوط به موج چهارم چالش در مفهوم عقلانیت است. در این برهه به تعبیر آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای: «بعضی‌ها اسم عقلانیت و عقل را می‌آورند اما منظورشان ترس، انفعال و فرار از مقابل دشمن است». (21/۷/99) با این حال، پرداختن به آنچه از منظر ایشان عقلانی است، نیازمند نگاهی جامع به بیانات ایشان در امواج مختلف چالش‌آفرینی در مفهوم عقلانیت است که نوشتار حاضر سعی دارد به این موضوع بپردازد. دیدگاه رهبر انقلاب درباره‌ی موضوع عقلانیت را می‌توان در نسبت با چهار سؤال اصلی بیان نمود:
سؤال اول: چه چیزی عقلانیت است؟
در بیانات مختلف رهبر انقلاب درباره‌ی سیر مفهومی و تاریخ عقلانیت، اشارات متعددی به‌معنای ایجابی عقلانیت شده است. ایشان محتوای عقلانیت را منطبق بر ارزش‌های دینی دانسته و آن را از وجوه اصلی اندیشه اسلامی معرفی کرده است. مطابق با اشاراتی که ایشان در برهه‌های مختلف از عقلانیت داشته است می‌توان به معنا یا تعاریفی دست یافت که ذهن را به تعریف عقلانیت نزدیک می‌کند:
- عقلانیت بر پایه‌ی مبانی، اصول و باورهایی اصیل شکل می‌گیرد. (17/۶/90)
- عقلانیت را می‌توان به‌عنوان دوراندیشی و آینده‌نگری در تصمیم‌گیری معرفی کرد. (79/10/7) به‌گونه‌ای که تبعات و جوانب یک اقدام در آینده در نظر گرفته شود. (6/۶/92)
- بسیج اجتماعی و دخالت دادن مردم در راستای خیر عمومی را می‌توان به‌عنوان عقلانیت معرفی نمود. (77/6/12)
- توجه به واقعیت‌ها و اقتضائات حقیقی در تصمیم‌گیری، محقق‌کننده‌ی عقلانیت است. (83/5/25)
- توجه و امیدواری به اثرگذاری سنت‌های الهی در زندگی به‌مثابه‌ی عقلانیت تلقی می‌شود. (93/4/16)
- حساسیت نسبت به دشمن و حفظ مرزهای هویتی با آن از معانی عقلانیت است. (26/۹/78)
- تلاش برای حفظ استقلال و عدم وابستگی را می‌توان عقلانیت نامید. (16/۴/93)
- تقویت استحکام درونی کشور به‌عنوان یک امر عقلانی است. (7/۳/82)
- پایبندی به فضایل و تکالیف دینی از لوازم عقلانیت به‌شمار می‌رود. (16/۴/93)
- تصمیم عاقلانه باید در برگیرنده نیاز جوامع مختلف و با دغدغه‌ی فراملّی و جهانی باشد. (6/۲/84)
- حفظ و افزایش عمق راهبردی نظام و حکومت بر قلوب انسان‌ها از لوازم عقلانیت است. (31/۶/86)
- مرجعیت قانون و ساختارهای قانونی به‌عنوان جلوه‌ی عقلانیت است. (22/۱۰/82)
- استقبال از تجربه‌اندوزی یک امر عاقلانه است. (30/۷/76)
- نوسازی و تحول در نظامات و سازوکارها به‌عنوان وجهی از عقلانیت است. (8/۶/84)
- بهره‌گیری از فرصت‌ها و ظرفیت‌ها به‌عنوان رفتار عاقلانه محسوب می‌شود. (5/۲/96)
- تعادل در رفتار و اجتناب از افراط و تفریط به‌عنوان عقلانیت تلقی می‌شود. (17/۷/86)
- ایستادگی در برابر ظلم (6/۲/84) از وجوه عقلانیت به‌شمار می‌رود.
- احترام به سنت‌های صحیح و منطقی (22/۲/69) یک رفتار عاقلانه است.
- احترام به دیدگاه‌ها و جلوگیری از ایجاد دشمنی (4/۴/68) را می‌توان ناشی از عقلانیت دانست.
- بسترسازی برای آزاداندیشی (29/۶/69) یک فعل عاقلانه است.
- قاطعیت و سخت‌کوشی (31/۶/83) از لوازم عقلانیت است.
- وحدت‌گرایی و مدیریت اختلافات (19/۲/84) یک فعل عاقلانه است.
- مطالبه حق (5/۳/84) مربوط به عقلانیت است.
- یکسانی شعار و عمل (24/۷/90) از لوازم عقلانیت به‌شمار می‌رود.
- بهره‌گیری از تخصص (2/۱/83) یک فعل عقلانی است.
سؤال دوم: چه چیزی عقلانیت نیست؟
عقلانیت علاوه بر وجوب ایجابی دارای وجوه سلبی است. در واقع مفاهیم متعددی به‌عنوان نقطه مقابل عقلانیت و مانع این مفهوم به‌شمار می‌روند. می‌توان آنچه را در اندیشه رهبر انقلاب به‌عنوان مانع عقلانیت است چنین بیان نمود:
- عقلانیت نقطه مقابل منفعت‌طلبی افراطی است. (19/۲/84)
- عقلانیت نقطه مقابل چشم‌انداز نداشتن در کارها و عدم دوراندیشی است. (25/۴/68)
- عقلانیت نقطه مقابل تحجر و عدم انطباق با نیازهای زمان است. (9/۱۱/76)
- عقلانیت نقطه مقابل تقلیدگرایی است. (30/۷/76)
- عقلانیت نقطه مقابل خودخواهی و غفلت از مصلحت عمومی جامعه است. (23/۲/71)
- عقلانیت نقطه مقابل معنویت‌گریزی است. (9/۱/89)
- عقلانیت نقطه مقابل محافظه‌کاری است. (8/۶/84)
- عقلانیت نقطه مقابل خودتحقیری و عدم اعتمادبه‌نفس است. (14/۳/90)
- عقلانیت نقطه مقابل قانون‌شکنی و ساختارگریزی است. (29/۳/88)
- عقلانیت نقطه مقابل سازشکاری با منطق ظلم و سلطه است. (22/۶/68)
- عقلانیت نقطه مقابل عدم صداقت است. (26/۹/82)
سؤال سوم: کارکرد عقلانیت چیست؟
در اندیشه‌ی آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، سازوکار عقلانیت مبتنی بر فرآیندهای متنوعی است و همچنین کاربست آن در حکمرانی سبب برخی نتایج و دستاوردها خواهد شد و طبیعتاً غفلت از این امر نیز خسارت به بار خواهد آورد. سازوکار و کارکرد عقلانیت توسط رهبر معظم انقلاب اسلامی در مواضع گوناگونی بیان شده است:
- عقلانیت و دستگاه محاسبه‌گر، صرفاً بر قواعد مادی استوار نیست، بلکه عوامل معنوی نیز در آن دخیل است. (19/۱۱/95)
- عقلانیت و تصمیم‌گیری عاقلانه با استفاده از قواعد دینی تکمیل می‌گردد. (29/۶/69) بنابراین عقلانیت و دین با یکدیگر سنخیت دارند.
- عقلانیت به فراخور نحوه استفاده از آن، می‌تواند جنبه مثبت یا منفی داشته باشد، می‌تواند جاذبه یا دافعه داشته باشد. (1/۱۰/76)
- عقلانیت آمیخته با احساسات صحیح و غیرهیجانی در جامعه است که می‌تواند مبنای مستحکمی را بسازد. (20/۸/80)
- عقلانیت منافاتی با ارزش‌های انقلابی و تفکرات مکتبی ندارد و این دو مفهوم در یک راستا عمل می‌کنند. (14/۳/96)
- به‌کارگیری عقلانیت سبب جلب نصرت الهی می‌گردد. (18/۱۱/80)
- عقلانیت در حکمرانی سبب تحقق عزت و استقلال ملّی خواهد شد. (15/۵/82)
- کارآمدی و پیشرفت همه‌جانبه کشور در گرو بهره‌برداری از عقلانیت است. (17/۱/84)
- کاربست عقلانیت به تشکیل جامعه تراز اسلامی خواهد انجامید. (29/۴/88)
سؤال چهارم: موانع عقلانیت چیست؟
آنچه از مسیر عقلانیت جلوگیری می‌کند، اختلال در نظام محاسباتی است که به‌دلایل مختلفی اتفاق می‌افتد. در اندیشه‌ی آیت‌الله العظمی خامنه‌ای به بخشی از الگوهای اخلال در نظام محاسباتی اشاره شده است:
- تصویرسازی غلط از توان خود و دشمن (3/۵/91)
- تصور تحصیل هدف بدون هزینه (3/۵/91)
- کامل‌ندیدن واقعیت (3/۵/91) و تکیه بر توهمات غیرواقعی (18/۱۲/90)
- تحریم و فشار اقتصادی (19/۱۰/90)
- تبدیل یک معنای صحیح به مفهومی نادرست (25/۱۱/71)
- تغییر ادراک از مصلحت (4/۷/98)
- القای عجز و ناتوانی (14/۳/98)
- تغییر نظام هزینه - فایده مسئولین (20/۱۲/94)
- تغییر باورها و ارزش‌های مردم (1/۵/94)
- پردازش‌اشتباه داده‌ها (1/۵/93)
- بی‌خاصیت‌سازی تجارب (1/۵/93)
- تضعیف اراده منجر به اقدام و عمل (16/۴/93)
- تهدید و ارعاب (16/۴/93)
- وعده دادن و تطمیع (16/۴/93)
- برجسته‌سازی فرعیات (17/۳/96)
سخن پایانی
مبتنی بر آنچه از ویژگی‌های عقلانیت سیاسی بیان گردید، می‌توان اصلی‌ترین دلالت بر این مفهوم را در این بیان خلاصه نمود که عقلانیت در نگاه رهبر انقلاب عبارت است از: محاسبات منطقی و معنوی نوگرایانه. در این بیان، به چند جنبه کلی عقلانیت اشاره شده که مستجمع تعاریف به دست آمده است:
- نخست آنکه عقلانیت خاصیت محاسباتی و اولویت‌گذاری در تصمیم‌گیری دارد،
- دوم آنکه مبتنی بر قواعد منطقی و استدلالی بوده و مورد پذیرش عقل سلیم است،
- سوم آنکه صرفاً به قواعد مادّی و عقلی انسان منحصر نیست و قواعد معنوی نیز در آن اثرگذار است،
- چهارم آنکه تحول‌خواه و نوگرا است و هیچ‌گاه به وضعیت موجود رضایت نمی‌دهد و همواره به‌سوی وضعیت مطلوب‌تری در پیش است.
با این توضیح، عقلانیت از منظر رهبر انقلاب، حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای را می‌توان بر پایه سه گزاره اصلی تبیین نمود: معنویت‌گرایی، تحول‌گرایی و ارزش‌گرایی.