مسعود محمدی‌نیک
  یکی از صفات برجسته ابلیس، شیطنت است. شیطنت از واژه شطن به ریسمان و طناب بلندی گفته می‌شود که چارپایان برای محدودیت منطقه چرا و چریدن بدان بسته می‌شوند یا ریسمان بلندی که بدان آب از چاه کشیده می‌شود؛ این‌گونه اراده چارپا محدود می‌شود و نمی‌تواند هر آنچه قصد کرده یا اراده نموده را تحقق بخشد؛ از همین روست که هر کاری که موجب محدودیت اراده شود و در مخالفت با قصد کسی انجام شود، شیطنت گفته می‌شود؛ زیرا به ظاهر شخص آزاد و رها است تا هر کاری را که بخواهد انجام دهد، اما در باطن او را با ابزارهایی محدود کردند تا تنها در محدوده‌ای عمل کند که شیطان‌ها خواسته‌اند. این‌گونه است که شیطان با شیطنت، با قصد اصلی مردمان مخالفت می‌کند و در مسیری آنان را قرار می‌دهد که خود به‌عنوان شیطان خواسته است.
براساس تعالیم قرآن، شیطان محدود به ابلیس، این شیطان جنی نیست، بلکه شیاطین جنی و انسی بسیاری هستند(انعام، آیه 121؛ اسراء، آیه 37؛ انعام، آیه 112) که با مکر و کید خویش تلاش می‌کنند تا‌ افراد به ظاهر آزاد، نتوانند مقاصد اصلی خویش را تحقق بخشند، بلکه تنها کاری را انجام دهند که شیاطین، انتظار تحقق آن را دارند. بر این اساس، هر کسی در دام شیاطین جنی یا انسی بیفتد از مقصد خویش دور شده، گرفتار انحراف و سختی شدید می‌شود و به هدف و مقصدی که داشته نمی‌رسد؛ در حالی که در ظاهر آزاد و رها بود تا بر اساس اراده و اختیار خویش عمل کند؛ اما در باطن چنین شرایطی برایش فراهم نبوده است.
قرآن به مومنان هشدار می‌دهد که شیاطین جنی و انسی بسیاری در کمین آنان هستند تا با استفاده از روش‌ها و ابزارهای گوناگون بتوانند اهداف و مقاصد خویش را تحقق بخشیده و مومنان را از اهداف اصلی دور و منحرف سازند. نوشتار حاضر نگاهی است اجمالی درباره ترفندها و روش‌های شیاطین انسی و جنی برای انحراف و گمراهی انسان‌ها.
روش‌ها و ابزارهای شیطانی
در آیات قرآن، مواردی به‌عنوان روش یا  ابزار بیان شده که شیاطین جنی و انسی برای مخالفت با مقاصد مومنان آن را به کار می‌گیرند تا از مقصد و مقصود باز مانده و در دام شیطان گرفتار شوند. از مهم‌ترین روش‌ها و ابزارهایی که شیاطین به کار می‌گیرند، می‌توان به موارد زیر‌ اشاره کرد:
1. نجوا: یکی از روش‌های شیطان برای به دام انداختن مومنان، بهره‌گیری از نجوا است. نجوا یا همان سخنان در گوشی زمانی اتفاق می‌افتد که شیاطین جنی و انسی به انسان چنان نزدیک شده باشند که بتوانند در گوش انسان سخن بگویند و با تکرار مطالب خاص موجبات‌ترس به‌ویژه اندوه مومنان را فراهم آورند. شیاطین، چنان وانمود می‌کنند که خیرخواه مومنان هستند به طوری که اگر به مطالب و خواسته‌های آنان مورد اعتنا و عمل قرار نگیرد، بازتاب و آثار منفی به دنبال خواهد داشت. از نظر قرآن، مومنان نمی‌بایست تحت تأثیر نجواهای شیطانی قرار گیرند؛ زیرا هدف آنان ایجاد حزن و اندوه است. اگر مومنان به خدا باور و بر او توکل‌  دارند، به طور طبیعی نمی‌بایست‌ ترسی از ضرر رسانی شیاطین داشته باشند و به درخواست‌ها و تهدیدهای شیاطین نباید اعتنایی بکنند.(مجادله، آیه 10)
2. بزرگنمایی: شیاطین به‌گونه‌ای سخن یا رفتار می‌کنند که توهم قدرت را موجب می‌شود. از نظر قرآن، مومنان می‌بایست به این نکته توجه داشته باشند که خدا، قدرت مطلق است و اگر قوتی برای کسی باشداین قدرت او مظهری از قدرت الهی است. از آنجا که همه هستی از جمله شیاطین ،گرفتار فقر هویتی هستند(فاطر، آیه 15) مومنان نباید گمان کنند که برای شیاطین، قوت و قدرتی است که بر پایه غنای آنان باشد؛ زیرا جز خدای تبارک و تعالی که غنی حمید است، کسی از غنای ذاتی برخوردار نیست تا قوت و قدرتی مستقل و بالذات داشته باشد. بنابراین، بر خلاف توهماتی که ابلیس و شیاطین دیگر ایجاد می‌کنند، مومنان می‌بایست نسبت به بزرگنمایی قوت و قدرت شیاطین هوشیار و بیدار باشند و در دام این توهمات نیفتند و گمان نکنند که مکر و کید شیطان قوی است؛ بلکه کید شیطان بسیار ضعیف و سست بنیاد است(نساء، آیه 76) و در برابر مکر الهی که خیرالماکرین است، هیچ به شمار می‌آید.(آل‌عمران، آیه 54) پس اگر تقابلی میان مجاهدان با شیاطین انسی و جنی و استکباری در قالب جنگ و جهاد باشد، بی‌هیچ شک و‌ تردیدی این مجاهدان هستند که قوی و قدرتمند هستند و می‌توانند بر دشمنان شیطانی پیروز شوند؛ زیرا مکر و کید آنان در برابر مکر الهی بی‌پایه و نابود است.(همان؛ نساء، آیه 76)
3. وعده‌های فریبنده: از ‌ترفندها و روش‌هایی که شیاطین جنی و انسی به کار می‌گیرند، بهره‌گیری از وعده‌های فریبا و دروغین است تا مردمان ظاهربین را در دام خویش در آورده و برده خود نمایند. همه وعده‌های شیاطین به‌ویژه ابلیس لعین، مبتنی بر فریب و غرور‌آفرینی در افراد است تا این‌گونه در مسیر و مقصدی گام بردارند که پایان آن ضلالت و عذاب دردناک دوزخ است.(نساء، آیه 120) وعده‌های شیاطین انسی و جنی هواره وعده‌های پوچی است؛ زیرا اگر وعده بدهند بر خلاف آن عمل می‌کنند و هرگز به وعده‌ای وفا نمی‌نمایند.(ابراهیم، آیه 22) ابلیس در شیطنت چنان قوی است که حتی به دوستان مشرک خویش نیز رحم نمی‌کند و آنان را به دروغ به میدان جهاد می‌کشاند و سپس آنان را رها کرده و پا به فرار می‌گذارد تا خود را نجات دهد.(انفال، آیه 48) از اهدافی که قرآن برای وعده‌های دروغین شیاطین از جمله ابلیس بیان کرده، جلوگیری از هرگونه کمک و انفاق مالی به نیازمندان از طریق‌ ترساندن مردم به فقر و فلاکت ناشی از انفاق از مال است.(بقره، آیات 267 و 268) شیاطین از هرگونه انحراف به‌ویژه اخلاقی بسیار خشنود می‌شوند؛ زیرا این‌گونه می‌توانند مردمان را برده و خوار و ذلیل خویش سازند و آنان را به هر سویی که بخواهند بکشانند.(همان)
4. امدادگری: شیاطین برای اینکه بتوانند بر دیگران مسلط شوند به آنان وعده‌های دروغین می‌دهند تا در شرایطی قرار گیرند که امکان نجات آنان وجود نداشته باشد. شیاطین وقتی دوستان خویش را به سوی هلاکت می‌کشانند، وعده می‌دهند که در موقعیت‌های مناسب برای امداد و یاری آنان می‌شتابند، اما وقتی عرصه را تنگ یافتند، دوستان خویش را رها می‌کنند و هیچ‌گونه امداد و یاری به آنها نمی‌رسانند.(انفال، آیه 48)
5. شبهه‌افکنی: از جمله ‌ترفندها و روش‌های شیاطین، بهره‌گیری از شبهات برای ایجاد فضای فتنه است تا توان تشخیص حق و باطل فراهم نیاید و افراد نتوانند در یک فضای مناسب، گرایش به حق و‌ گریزش به باطل داشته باشند. ایجاد انواع و اقسام شبهات اعتقادی و فکری و رفتاری از جمله فعالیت‌های شیاطین جنی و انسی است.(زخرف، آیات 61 و 62) امروز رسانه‌های فراوانی در راستای شبهه افکنی در میان مسلمانان و مومنان فعالیت می‌کنند و لازم است امت نسبت به آن هوشیار و بیدار باشد تا گرفتار انحراف و ضلالت و نیستی نشود.
6. افکار و اعمال خرافی: اسلام به‌شدت با جهل عقلی و جهل علمی ‌مبارزه می‌کند؛ زیرا اجازه نمی‌دهد تا افراد بر اساس شهوت یا شک عمل و رفتار کنند؛ این در حالی است که جاهلیت شیطانی مقتضی آن است که انسان‌ها گرفتار شهوت باشند و نتوانند از عقل برای مهار شهوت بهره برند یا گرفتار جهالت علمی‌ هستند و به جای آنکه براساس علم و قطع و دانش عمل کنند، بر اساس ظنون غیرمعتبر عمل می‌کنند. خرافات از جمله وادی‌هایی است که شیاطین از طریق آن بر جان و روان آدمیان مسلط شده و آنان را بردگان فکری و عملی خویش می‌سازند.(نساء، آیات 117 تا 119)
7. القائات شیطانی: خدا در قرآن به مردمان هشدار می‌دهد که ابلیس ممکن است از طریق وحی شیطانی و القائات مستقیم در قلب و روان مردم آنان را به سوی ضلالت بکشاند.(انعام، آیات 121 و 112 و 113) القائات شیطانی به حدی خطرناک است که‌ اشخاص گرفتار چنین حالتی، به گمان اینکه خودشان به فکری و رفتاری رسیده‌اند، دربست، القائات شیطانی را عملیاتی می‌کنند و آن را به‌حساب فکر و عمل خویش می‌گذارند؛ در حالی که عنان و افسار فکر و عمل و قلب و اراده‌شان را ابلیس و شیاطین در اختیار گرفته‌اند. این افراد تنها بلندگوهای القائات شیطانی هستند، نه اینکه آنان با تفکر و اندیشه خویش به آن رسیده باشند.(همان؛ نساء، آیات 119 و 120)
8. افتراء: افتراء به معنای ایجاد سخنی باطل و دروغ و نسبت دادن آن به دیگری است، در حالی روحش نیز از آن خبر ندارد. بسیاری از کافران ومشرکان گرفتار افتراء به خدا هستند. شیاطین جنی و انسی این‌گونه موجبات فریب مردم را فراهم آورده و آنان را به سوی فحشاء و منکرات می‌برند. خدا به مردمان هشدار می‌دهد که مواظب گام‌های شیاطین باشند که گام به گام و پله به پله انسان را از خدا به سوی شرک و کفر کشانیده و گمراه می‌سازند.(بقره، آیات 168 و 169؛ نحل، آیات 62 و 93؛ انعام، آیه 112)
9. اسراف و تبذیر: از دیگر روش‌هایی که شیاطین برای سلطه و چیرگی خویش بهره می‌برند، اسراف و زیاده‌روی در هر کاری است که می‌تواند خروج از حدود الهی را به دنبال داشته باشد. ابلیس و شیاطین تلاش می‌کنند تا اقتصاد را که مایه قوام اجتماع است از بین ببرند و مردمان دچار فقر شوند؛ زیرا این‌گونه مردمان به کفر نزدیک می‌شوند. بر این اساس چند برنامه برای نابودی اقتصای دارند که شامل تبذیر و ریخت و پاش مواد غذایی و مانند آن، یا عدم کمک مالی یا گرفتن ربا و مانند آنها است که همگی موجب تضعیف اقتصادی سالم و جریان آزاد و سالم اقتصاد در جامعه می‌شود.(اعراف، آیات 201 و 202؛ اسراء، آیات 26 و 27؛ اعراف، آیه 31؛ انبیاء، آیه 9)
10. جنگ‌افروزی: شیاطین برای اینکه جوامع بشری را نابود کنند و ابلیس لعین به اهداف شوم و پلید خویش برسد، بر طبل جنگ می‌کوبند تا این‌گونه بتوانند ظلم بیشتری را روا داشته و مردمان را به هلاکت و بدبختی افکنند.(انفال، آیه 48)
11.  تحزب‌گرایی: از جمله روش‌های شیاطین برای دستیابی به قدرت و ایجاد سلطه بر دیگران، تحزب‌گرایی و ایجاد شکاف و شقاق میان مسلمانان است؛ زیرا این‌گونه می‌توانند مردم را برده و بنده خویش سازند.(قصص، آیه 4) احزاب شیطانی مجموعه‌ای از دنیاطلبان و منکران حق و معاد و قیامت هستند(فاطر، آیات 5 و 6)؛ البته در این میان گروه منافق نیز با آنان هستند و جریان داخلی امت را به سمت و سوی منکران و کافران هدایت می‌کنند.(مجادله، آیه 19؛ الكشّاف، ج 4، ص 495؛ مجمع البيان، ج 9-  10، ص 382)
12.  تزئین‌گرایی: از دیگر روش‌های شیطانی، بهره‌گیری از هنر زینت و آراستن است. شیاطین هر کار زشتی را زینت می‌دهند و آن را برای شخص، توجیه می‌کنند تا این‌گونه باورپذیر و مقبول مردم شود.(نحل، آیه 63؛ عنکبوت، آیه 38؛ انعام، آیه 43؛ زخرف، آیات 36 و 37)
13.  تحریک شهوت و عقل زدایی: از دیگر روش‌های شیطانی آن است که عقل را در جایگاه ذلت قرار دهد و شهوت و غضب را بر انسان و عقل چیره سازد. بنابراین، مومنان می‌بایست هوشیار باشند که دشمن شیطانی با همه وجودش تلاش می‌کند عقل مردم تضعیف شود و شهوت‌گرایی رشد کند.(بقره، آیات 168 و 169 و 268؛ نور، آیه 21)