امام باقر(ع) در صفات ستوده و سجایای پسندیده همچون سخاوت و بخشش، خُلق محمدی(ص)، عبادت و بندگی، دانش سرشار، هیبت و جلال و زهد و پارسایی، بی‌نظیر و یگانه روزگار بودند. داستان‌هایی شگفت از جلوه‌های شخصیت و عظمت آن وجود مقدس نقل شده که گویای شایستگی ایشان برای رهبری بشریتِ ناکام در طلب الگو می‌باشد.
  آن حضرت در برابر جسارت‌کنندگان هرگز به خشم نیامد بلکه با چهره‌ای گشوده و کرامتی بی‌نظیر با آنان روبه رو می‌شد، هیچ نیازمند و تهیدستی را از آستان خود ناامید بازنگرداند، پیوسته چشمه احسان و مهرش انسان‌ها را سیراب می‌کرد و یکپارچه حیا و ادب و بزرگواری بود.
این نوشتار که به معرفی مختصری از شخصیت امام باقر(ع) پرداخته است در دو بخش کوتاه، تقدیم دوستداران و پیروان آن امام پاک و معصوم می‌گردد.
الف - ویژگی‌ها و خصائص:
امام پنجم در بین اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‌السلام ویژگی‌هایی منحصر به فرد دارد از جمله:
۱. آن حضرت محل پیوند نسل حسنین علیهما السلام است. زیرا پدر ایشان، امام زین‌العابدین(ع) فرزند امام حسین و مادر بزرگوارشان بانوی بی‌نظیر، جناب فاطمه دختر امام حسن مجتبی(ع) است. بنابر این آن حضرت از سوی پدر، حسینی و از طرف مادر حسنی است و امامان پس از ایشان نیز همگی فرزندان امام حسن و امام حسین علیهما السلام محسوب می‌شوند. از این رو در حق امام باقر(ع) گفته شده إبنُ الخِیَرَتَینِ.
۲. آن امام بزرگوار کسی است که رسول مکرم اسلام(ص) به واسطه جابربن‌عبدالله انصاری به او سلام رسانیدند. آن حضرت در حدیثی به جابر فرمودند: تو زنده می‌مانی و یکی از فرزندان حسین(ع)  را که نامش محمد است ملاقات می‌کنی... فَإذا لَقِیتَهُ فَاقْرَأْهُ مِنّی السَّلام؛ هنگامی که او را دیدی سلام مرا به او برسان.
۳. چنان‌که می‌دانیم سه امام معصوم در کربلا حضور داشته‌اند که امام باقر(ع) آخرین یادگار از امامان شیعه در آن واقعه است. بنا به نقل تاریخ یعقوبی حضرتش در این باره فرموده است: «من چهار ساله بودم که جدم حسین بن علی(ع) کشته شد و من شهادت او و آنچه در آن وقت بر ما گذشت را به یاد دارم.» همچنین روایاتی از ایشان در فاجعه اندوه‌بار کربلا نقل شده است.
4. اما والاترین ویژگی امام باقر علیه‌السلام بنیان‌گذاری انقلاب فرهنگی و تدوین علوم شیعه است. آن حضرت به جهت فضای مناسبی که در دوران حاکمیت بنی امیه ایجاد شد، انقلاب علمی و نشر معارف ناب اسلام را برعهده گرفتند که این کار با عظمت به دست فرزند بزرگوارشان امام جعفر صادق علیه‌السلام استمرار یافت. پیامبر اکرم(ص) در بخشی از حدیث جابر که ذکر آن گذشت به ویژگی علم امام اینچنین ‌اشاره فرموده است: «یَبْقَرُ عِلمَ النَّبیّینَ بَقْراً؛ او دانش انبیا را به شیوه‌ای بی‌سابقه می‌شکافد و آشکار می‌کند» از این رو آن حضرت به باقرالعلوم یعنی شکافنده علوم شهرت یافته است.
  امام باقر در تفسیر و علوم قرآنی، علم کلام و عقاید، اخلاق و آداب، سنت نبوی، فقه و دیگر علوم، آثار فوق‌العاده ارزشمندی دارند که بسیاری از آنها بی‌سابقه و بدیع است. امام پنجم، مبارزه‌ای بی‌امان و نفسگیر با خرافات و عقاید منحرفین مانند خوارج، کیسانیه و فرقه‌های انحرافی داشت و پیوسته با رد موهومات و شبهه‌های آنان، عقاید صحیح و اصیل را گسترش می‌داد. آن حضرت مناظرات متعددی نیز با افراد مختلف از جمله با اسقف مسیحیان داشته است. تعداد شاگردانی که آن امام همام تربیت کردند، به چندین هزار می‌رسد که در میان آنها راویان بزرگی مانند جابر جُعفی و محمد بن مسلم وجود دارد که به ترتیب ۷۰ هزار و ۳۰ هزار حدیث از آن حضرت شنیده‌اند. عده‌ای از زنان مدینه نیز در شمار شاگردان امام باقر بوده‌اند.
ب - گفت‌وگوی علمی امام با قَتاده
قَتادهًْ بن دِعامه از بزرگ‌ترین دانشمندان و اهل حدیث و مفسر قرآن بود اما از مکتب اهل بیت پیروی نمی‌کرد. در جلد ۴۶ بحارالانوار باب نهم، دو گفت‌وگوی وی با امام باقر ذکر شده که ما خلاصه‌ای از آنها را نقل می‌کنیم:
۱. ابو حمزه ثُمالی گوید: در مسجد النبی نشسته بودم که مردی داخل شد و سلام کرد و گفت آیا ابو جعفر محمد بن علی(امام باقر) را می‌شناسی؟ گفتم آری با او چکار داری؟ گفت چهل سؤال آماده کرده‌ام که می‌خواهم از او بپرسم... در این گفت‌وگو بودیم که امام باقر(ع) داخل مسجد شدند و عده‌ای از مردم خراسان و دیگران ایشان را احاطه کرده و سؤالاتی در‌باره مناسک حج داشتند. امام نشست و پرسش‌کنندگان یکی یکی بعد از دریافت پاسخ متفرق شدند. آنگاه این شخص نزدیک رفت و سلام کرد. حضرت جواب سلامش را داد و از نامش پرسید. عرض کرد من قَتاده بن دعامه بصری هستم. فرمود تو فقیه اهل بصره ای؟ گفت آری. فرمود: «وای برتو‌ای قتاده! خداوند انسان‌هایی را آفرید و آنان را حجت بر خلایق قرار داد. آنها سبب سکون و آرامش زمین‌اند و امر پروردگار را به پا می‌دارند و در علم ازلی خداوند، گرانمایه و ارجمندند. خداوند پیش از آفرینش جهان، آنان را برگزید و در کنار عرش، ایشان را سایه‌های رحمت و عنایت خود قرار داد.»(امام با این سخنان، گوشه‌ای از عظمت امامان اهل بیت را برای قتاده بیان فرمودند)
   قتاده مدتی طولانی سکوت کرد و به فکر فرو رفت آنگاه سربلند کرد و گفت به خدا سوگند من در برابر دانشمندان و فقیهان زیادی نشسته‌ام اما هرگز اینچنین اضطراب و آشفتگی که هم‌اکنون در محضر شما دارم در من ایجاد نشده است! امام فرمود: آیا می‌دانی کجا نشسته‌ای؟! تو در برابر «خانه‌هایی هستی که خداوند خواسته بلند مرتبه باشند و نام او در آنها یاد شود...» (امام در معرفی خود، آیات ۳۶ و ۳۷ سوره نور را تلاوت کردند) تو در برابر چنین جایگاهی قرار گرفته‌ای. قتاده گفت: فدایت شوم به خدا سوگند راست گفتی. این خانه‌ها که خداوند به آنها ‌اشاره فرموده است از سنگ و گل نیستند(بلکه مقصود، وجود شما امامان معصوم است)
آنگاه قتاده گفت نظرتان در‌باره خوردن پنیر چیست؟! امام تبسمی کرده و فرمودند: سؤالات تو چنین است؟ قتاده گفت:(از هیبت حضور شما) همه سؤالاتم را فراموش کردم. امام فرمود: خوردن پنیر ‌اشکالی ندارد...
۲. قتاده به حضور امام باقر(ع) رسید. حضرت فرمود:‌ای قتاده! شنیده‌ام تفسیر قرآن می‌گویی. گفت آری. فرمود علم تفسیر می‌دانی؟ گفت آری می‌دانم. فرمود پس سؤالی می‌پرسم. به من بگو این آیه در سوره سبأ چه تفسیری دارد: « و ما مقدر کردیم سفر کنند و گفتیم شب‌ها و روزها با امنیت مسافرت کنید.(سبأ / ۱۸) قتاده گفت: این آیه در‌باره کسی است که با زاد و توشه حلال به زیارت خانه خدا می‌رود و تا زیارت کند و نزد خانواده خود بازگردد در امنیت است. امام فرمود: تو را به خدا‌ ای قتاده! آیا پیش نیامده که شخصی با توشه حلال به قصد زیارت کعبه رود و راهزنان بر او حمله آورده توشه‌اش را ببرند و او را چنان بزنند که جان دهد؟ گفت آری به خدا این اتفاق افتاده است. امام فرمود وای بر تو ‌ای قتاده! اگر قرآن را از پیش خود تفسیر کنی هم خویش را به هلاکت افکنده‌ای و هم دیگران را و اگر این‌گونه تفسیر را از دیگران آموخته‌ ای باز هم هلاک شده‌ای. ‌ای قتاده! مقصود آیه این است که هرکس با زاد و توشه حلال به قصد خانه خدا حرکت کند در حالی که عارف به حق ما اهل‌بیت است و از صمیم قلب دوستمان دارد، حجش پذیرفته می‌شود اما در غیر این صورت نه.‌ای قتاده! اینچنین شخصی در روز رستاخیز از عذاب دوزخ ایمن خواهد بود. قتاده گفت از این پس آیه را چنین تفسیر خواهم کرد.
آنگاه امام فرمود: إنّما یَعرِفُ القُرآنَ مَن خُوطِبَ بِه؛ قرآن را کسی می‌شناسد که در آن مورد خطاب واقع شده است.
  سرانجام امام باقر(ع) به دستور خلیفه جور اموی هشام بن عبدالملک و مباشرت ابراهیم بن ولید، حاکم مدینه مظلومانه به وسیله زهر به شهادت رسید. آن حضرت طبق سفارش خودش با لباسی که در آن نماز می‌خواند تکفین و در بقیع کنار پدر و جد بزرگوار خود دفن شد. امام در وصیتی دیگر فرموده بود از مال شخصی‌ خودش ده سال در سرزمین منا برایش اقامه عزا کنند.
سید ابوالحسن موسوی طباطبایی