پرویز تدین
تعالیم  قرآن تصریح دارد که عوامل تأثیرگذار در جهان به دو دسته اصلی عوامل مادی و عوامل معنوی تقسیم می‌شود، به طوری که اگر نگوییم که عوامل معنوی نقش اساسی‌تر دارد، دست‌کم در همین حد و اندازه عوامل مادی باید برای آن تأثیر قائل شد. این در حالی است که اکثریت مردم و حتی تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی کلان و غیرکلان، تنها به عوامل مادی تکیه و تأکید می‌کنند و از عوامل معنوی به طور کامل غافل هستند و آن را به هیچ وجه به ‌عنوان یک عامل در سطح عامل مادی و اسباب ظاهری قرار نمی‌دهند. این‌گونه است که در دستیابی به نتایج، شکست می‌خورند؛ زیرا با تبیین و تحلیل عوامل مادی، در بیشتر موارد نتیجه چیزی جز ناتوانی از تحقق اهداف و برنامه‌ها نیست؛ این‌گونه است که یا اصولا وارد کاری نمی‌شوند یا اگر وارد کاری شوند با نومیدی عمل می‌کنند و نتیجه مطلوب را به دست نمی‌آورند.
این در حالی است که مومنان به خدا، نه تنها عامل معنوی را در هر کاری مدنظرقرار می‌دهند، بلکه آن را به‌عنوان یک عامل مهم و اساسی‌تر در نظر می‌گیرند، به طوری که همانند پیامبران در جایی که امت خود را در محاصره کامل از سوی دشمن می‌یابند، به توکل بر خدا و توفیق الهی و امدادهای غیبی توجه می‌دهند و به یاران و اصحاب خویش می‌گویند: لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا؛ اندوهگین مباش! براستی خدا با ماست(توبه، آیه 40)؛ یا می‌گویند: إِنَّ مَعِيَ رَبِّي سَيَهْدِينِ؛ براستی پروردگارم با من است و به تحقیق مرا هدایت می‌کند.(شعراء، آیه 62) این‌گونه است که صاحبان عزم و همت عالی وارد میدان‌های سخت و دشوار می‌شوند و مشکلات را از پیش‌رو بر می‌دارند؛ زیرا به سنت الهی باور داشته و بر اساس حکم خدا کار می‌کنند؛ زیرا خدا می‌فرماید: هرگاه عزم عمل کردی، پس بر خدا توکل کن! زیرا خدا توکل‌کنندگان را دوست می‌دارد.(آل‌عمران، آیه 159) این محبت الهی نسبت به توکل‌کنندگان در قالب امدادهای الهی و توفیق او خودنمایی می‌کند و موفقیت را برای متوکل رقم می‌زند.
از آنجا که در محاصره اقتصادی و فشارهای همه‌جانبه احتمال موفقیت در جهش اقتصادی به ظاهر ضعیف است، تنها کسانی می‌توانند امیدوارانه با عزم و همت عالی در میدان عمل اقتصادی و تولید وارد شوند که از متوکلین باشند و با واقع بینی ولی حقیقت گرایی فعالیت‌های جهادی را آغاز کنند  و در نهایت از میدان سربلند بیرون آیند.
وعده خداوند به مومنان
برای رونق اقتصادی
خدا بصراحت درباره کساد اقتصادی در شرایط تحریم به مومنان واقعی یادآور می‌شود که محبت الهی موجب می‌شود تا مشکلات اقتصادی نه تنها حلّ شود، بلکه رونق اقتصادی و شکوفایی در سایه فضل الهی برای مومنان تحقق یابد؛ زیرا مشیت الهی بر این قرار گرفته تا به اهل ایمان کمک کند. پس امتی که ‌ترس از رکود اقتصادی به دلیل کسادی تجارت خارجی و محدودیت‌های اعمالی دشمنان مستکبر جهانی دارد: وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسَادَهَا(توبه، آیه 24)، می‌بایست به خدا امیدوار باشد که مشیت الهی فوق هر اراده و مشیتی است و خدا از جایی که انسان گمان نمی‌کند او را بی‌نیاز می‌کند و با فضل و امدادهای غیبی خویش مشکلات اقتصادی را همانند مشکلات و محاصره نظامی بر می‌دارد؛ چنانکه خود بصراحت می‌فرماید:به تحقیق خدا شما را در جاهای بسیاری نصرت کرد.. و زمانی که زمین با همه فراخی بر شما تنگ آمد.. و لشکریانی رافرستاد که شما آنان را نمی‌دیدید و خدا کسانی که کافر شدند را عذابی سخت کرد.. و اگر از فقر و تنگنای اقتصادی هراسان هستید، پس به تحقیق خدا شما را به فضل خویش اگر بخواهد غنی و بی‌نیاز می‌سازد؛ زیرا خدا علیم و حکیم است.(توبه، آیات 24 تا 28)
این آیات بصراحت از امدادهای غیبی در مسائل گوناگون نظامی و اقتصادی سخن به میان آورده است؛ در حالی که بر اساس برآوردهای ظاهری و بسندگی به اسباب ظاهری هیچ موفقیت و پیروزی نمی‌بایست نصیب مومنان شود؛ اما اسباب معنوی که در راس آن امدادهای غیبی خدا به مومنان قرار دارد، نه تنها مشکلات را بر طرف کرد، بلکه مومنان را پیروز و موفق گردانید و بی‌نیازی اقتصادی را برای آنان رقم زد.
عوامل و اسباب معنوی
 در جهش اقتصادی
اگر بخواهیم جهش در تولید و اقتصاد را تجربه کنیم باید افزون بر اسباب مادی و ظاهری، به اسباب معنوی نیز توجه داشته باشیم، این اسباب معنوی شامل امور بسیاری است که برخی از آنها از نگاه قرآن عبارتند از:
1. ایمان: از مهم‌ترین عوامل و اسباب معنوی که در هر کاری از جمله اقتصاد می‌تواند تأثیر مثبت و مستقیم داشته باشد ایمان است؛ زیرا ایمان در کنار عمل صالح موجب می‌شود تا خدا برکات را بر امتی سرازیر کند.(اعراف، آیه 96)
2. تقوای الهی: در کنار ایمان، تقوای الهی بسیار نقش دارد. این تقوای الهی همان حرکت بر مدار دین اسلام و آموزه‌های وحیانی آن است که تحقق بخش عبادت واقعی است. این‌گونه است که برکات و رشد اقتصادی و جهش تولید و مانند آن در یک امت تحقق می‌یابد و خدا به شکل خاص به آنان عنایت می‌ورزد.(بقره، آیه 21؛ اعراف، آیه 96؛ طلاق، آیات 2 و 3)
3. امنیت فراگیر و جامع: از دیگر عوامل موثر در رشد و جهش تولید و اقتصاد می‌توان به امنیت‌ اشاره کرد؛ زیرا هرگونه اختلال در امنیت اجتماع یا افراد مانند فقدان امنیت روانی در یک امت، عامل کاهش رشد اقتصادی یا حتی کسادی و رکودی اقتصادی است. بنابراین، باید به عامل معنوی امنیت بسیار توجه شود. شکی نیست که امنیت حقیقی از نظر قرآن در سایه ایمان پدید می‌آید؛ زیرا ریشه ایمان همان امنیت است که با تعالیم عبادی اسلام و عمل به آموزه‌های وحیانی آن تحقق می‌یابد. پس هر کسی که رشد اقتصادی و جهش تولید می‌خواهد می‌بایست به ایمان به خدا و امنیت نشات گرفته از آن توجه خاص کند. البته امنیت فراگیر مادی و ظاهری و نظامی و مانند آنها نیز متأثر از همین ایمان است.(بقره، آیه 126؛ نحل، آیه 112)
4. عقلانیت: از نظر آموزه‌های قرآن تعقل یکی از اسباب معنوی در توفیق و موفقیت است؛ به این معنا که  اگر کسی بخواهد در کاری موفق باشد، می‌بایست از عنصر معنوی عقلانیت و تعقل بهره گیرد و در محاسبات خویش حق و خدا را در مدنظر قرار دهد؛ زیرا کسی که تعقل نمی‌ورزد گوش به سخنان و برنامه‌های مبتنی بر حق محوری و خدامحوری نمی‌دهد و اگر بشنود آن را جامه عمل نمی‌پوشاند، بلکه به این سخنان و برنامه‌ها پشت می‌کند.(انفال، آیات 22 و 23) مدیریت اقتصادی کشور و امت می‌بایست در دست عقلایی باشد که با عقلانیت خویش منابع ثروت از مادی و معنوی و ظاهری و باطنی را به خدمت می‌گیرند تا مشکلات را از پیش رو بر دارند و در تحریم‌ها.
5. جهاد در راه خدا: کسانی به امداد غیبی دست می‌یابند که جهاد در راه خدا را در برنامه‌ریزی خویش مدنظر قرار دهند؛ زیرا کسانی که در راه خدا هر کاری را انجام می‌دهند، خدا با معیت خویش آنان را به سر انجام مقصد و مقصود می‌رساند.(عنکبوت، آیه 69) پس اگر امتی بخواهد در کار جهش تولید و اقتصاد موفق باشد، می‌بایست با خدا معامله کند و جهاد در راه خدا را به‌عنوان یک فرهنگ در خود نهادینه سازد و با تفکر جهادی به میدان کارزار اقتصادی گام بگذارد تا توفیق الهی رفیق راه اقتصادی او شود.
6. امید به خدا: دستیابی به توفیق الهی نیازمند امید به خدا است؛ زیرا کسی که به خدا امیدی ندارد و از او مایوس است، در هر کاری که وارد شود نمی‌تواند موفقیتی کسب کند. بنابراین، لازم است که جهادگران عرصه تولید با امید به خدا در کار اقدام کنند و امیدوار باشند که از امداد و توفیق‌های الهی بهره‌مند می‌شوند و خدا با معیت خویش آنان را یاری می‌رساند. در آیات قرآن بارها از این امر سخن به میان آمده است؛ چنانکه حضرت موسی(ع) در اوج تنهایی صرفاً، با امید به خدا از معیت الهی بهره‌مند شد و خدا او را در کارهایش موفق و سربلند کرد.(قصص، آیه 22)
7. دعا: انسان باید با ذکر الهی و دعا پیوند خویش را با خدایی حفظ کند که همه هستی در اختیار اوست و اگر بخواهد آتش را گلستان می‌کند و اسباب را از اسباب بودن خارج می‌سازد و بی‌اسباب پیروزی را رقم می‌زند. مومنان در هر کاری از جمله اقتصادی می‌بایست دست به دعا بردارند و با اتصال به منبع لایزال قدرت و ثروت و عزت از او بخواهند تا با اسباب یا بی‌اسباب آنان را موفق سازند؛ چرا که خزائن هستی در اختیار خدا است.(بقره، آیات 127 و 128؛ اسراء، آیه 100؛ یوسف، آیه 55؛ منافقون، آیه 7)
8. عبادت: بی‌گمان استعانت‌جویی خالصانه از خدا نیازمند عبادتی خالصانه است. بنابراین، مومنانی که خالصانه خدا را عبادت می‌کنند و در عبادت شرک نمی‌ورزند، خدا را به‌عنوان همه‌کاره هستی می‌پذیرند و تنها به او امید می‌بندند؛ زیرا می‌دانند که تنها اوست که اسباب ساز است و به اسباب، قدرت تأثیر می‌دهد؛ وگرنه اگر مشیت و اذن الهی نباشد هیچ سببی تأثیری نخواهد داشت؛ چنانکه آتش بر ابراهیم(ع) تأثیری نداشت.(حمد، آیه 5؛ انبیاء، آیه 69؛ یونس، آیه 107)
9. شکر: از عوامل معنوی موفقیت و پیروزی، شکرگذاری زبانی و عملی است؛ کسی که شکر می‌گزارد خدا نه تنها به نعمت او می‌افزاید، بلکه سعه صدری در دل او قرار می‌دهد که موجب افزایش قدرت و توان او شده و مشکلات را به سادگی از پیش رو بر می‌دارد.(ابراهیم، آیه 7؛ احقاف، آیه 15)
10. انفاقات مالی و نماز: کسی که انفاقات مالی دارد و نماز می‌گزارد، از امدادهای الهی بهره‌مند می‌شود و خدا به او یاد می‌دهد که چگونه کارهای خیری را انجام دهد که موفقیت او را موجب می‌شود. در حقیقت امدادهای غیبی از طریق القاء و الهام و  حتی وحی غیرتشریعی پیامد قرار گرفتن در مسیر توحید و هدایت‌های الهی است که با انجام کارهای نیک و اعمال صالح از جمله انفاقات مالی و نماز همراه می‌شود.(انبیاء، آیه 73) از نظر قرآن، انفاقات مالی حتی از سوی کسانی که مشکل اقتصادی دارند خود موجب رشد اقتصادی می‌شود و انفاق مالی به‌عنوان یک عامل معنوی در بهبود اقتصاد خانواده و امت تأثیر مستقیم دارد.(بقره، آیه 276؛ روم، آیه 39؛ سباء، آیه 39؛ طلاق، آیه 7)
11. توکل:توکل بر خدا یکی از مهم‌ترین عوامل معنوی در بهره‌مندی از امدادهای غیبی است. اصولا توکل موجب افزایش روحیه در متوکلین(آل‌عمران، آیه 122)، شهامت و شجاعت در اقدام عملی (یونس، آیه 71؛ هود، آیه 36)، استقامت و صبوری در برابر مشکلات و مصیبت‌ها(ابراهیم، آیه 12؛ نحل، آیات 41 و 42)، کفایت امور از سوی خدا(آل‌عمران، آیه 173؛ نساء، آیه 81)، بهره‌مندی از فضل و عنایت خاص الهی(آل‌عمران، آیات 173 و 174)، استعانت‌جویی فقط از خدا(اعراف، آیات 188 و 189) و مانند آنها می‌شود که خود مهم‌ترین عامل معنوی در پیروزی و موفقیت‌ها در هر کاری است. در فعالیت اقتصادی، توکل می‌تواند به‌عنوان موتور اصلی فعالیت‌های جهادگران مومن در عرصه تولید وجهش اقتصادی باشد.
12. استغفار و توبه: از دیگر عوامل موثر معنوی می‌بایست به استغفار و توبه‌ اشاره کرد که بستر رشد اقتصادی و موفقیت و جهش تولید و مانند آنها می‌شود.(هود، آیات 3 و 53؛ نوح، آیات 10 و 11)
13. استقامت بر دین اسلام: مومنانی که بر دین استقامت می‌ورزند و از اصول بنیادین آن کوتاه نمی‌آیند خدا از طرق مختلف به ایشان امداد می‌رساند و مشکلاتشان را حل و فصل می‌کند.(جن، آیه 16)
14. عمل به اسلام: اسلام به‌عنوان فلسفه و سبک زندگی الهی مطرح است و اگر کسی بخواهد  ازمواهب الهی در دنیا و آخرت بهره‌مند شود می‌بایست به اسلام به این عنوان توجه و اهتمام ورزد. بر این اساس، هرگونه‌ گریز از اسلام و احکام آن می‌تواند عامل مشکلات گوناگون از جمله اقتصادی باشد. برای رهایی از مشکلات و نیز بهره‌مندی از امدادهای غیبی الهی باید عمل به اسلام در همه شرایع الهی در دستور کار قرار گیرد.(مائده، آیه 66)