پرسش: آیا در تفسیر قرآن‌کریم، دانستن شأن نزول الزامی است؟
پاسخ:
در بخش نخست پاسخ به این سؤال، ضمن تأکید بر این نکته که مفهوم آیات قرآن لزوما اختصاص به شأن نزول ندارد به ذکر یک نکته درباره شأن نزول و ارتباط خاص آن با مصداق آیه اشاره کردیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می‌گیریم.
2. گاهي آيات در بيان فضائل است، ولي فضائل منحصر است در مورد شخصيتي كه فقط در شأن نزول وجود دارد، مثل آية مباهله،[1] آية ليلة المبيت[2] و آيات ديگر، در آيه مباهله فقط از اميرالمؤمنين علي ـ عليه السّلام ـ به عنوان نفس و جان پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ (انفسنا) ياد شده، كه در تمام جهات به جز مقام نبوت و افضليت پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ بر همه كس در جهات ديگر همانند او است. از سوي ديگر مي‌دانيم پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ از همة انبياء افضل بود، پس علي ـ عليه السّلام ـ نيز مي‌بايد افضل باشد.
3. گاهي آيه در بيان شأن عظمت و فضيلت مؤمنان است كه هر كس داراي آن صفت باشد از مصاديق آن فضيلت مي‌باشد و آن فضيلت مصداقش محدود در فردي نيست، ولي بين مصداق‌هايش درجه‌بندي است و بعضي از شخصيت‌‌ها از مصداق‌هاي برتر و افضل و اعلاي آن فضيلت مي‌باشند؛ به عنوان مثال در بعضي از روايات وارد شده كه در هر كجاي قرآن كه جمله «الذين آمنوا»، آمده، اميرالمؤمنين علي ـ عليه السّلام ـ از جهت مصداق بالاترين و بافضيلت‌ترين افراد آن مي‌باشد، بنابراين در اين آيات نيز بايد شأن نزول بيان شود، تا آن مصداق اعظم شناخته شود.
4. گاهي آيه در بيان مذمت افرادي از منافقين وارد شده، كه مصداق اعظم آن در شأن نزول بيان شده تا اين افراد در جامعه شناخته و معرفي شوند و موجب اختلاف در جامعه نگردند؛ به عنوان مثال آياتي كه در مذمت افرادي كه از جنگ احد فراركرده‌اند، قرآن كريم آنها را لعنت كرده،[3] و به مردم معرفي نموده است.
5. آياتي كه در مورد بعضي از اصحاب پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ نازل شده و از آنها شديداً انتقاد كرده است و آنها را منافق معرفي كرده است و حتّي انتساب آنها را به پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ نفي كرده است، لذا بايد شأن نزول اين آيات بيان شود، تا اين صحابه به مردم معرفي شوند و موجب گمراهي مردم قرار نگيرند؛ زيرا صحابي بودن ملاك عدالت و پاكي و الگو بودن نيست البتّه لازم به ذكر است كه آنچه بيان شد همة مطلب دربارة لزوم شأن نزول نيست بلكه به طور خلاصه بايد گفت: در همه جا شأن نزول موجب تخصيص آيه نمي‌شود در همه جا مصداقي كه در مفهوم آيه است نمي‌توان گفت منحصر در شأن نزول آيه است، بلكه ممكن است مصداق‌هاي متعدد داشته ‌باشد كه در مفهوم با هم مساوي نباشند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. علوم قرآني، محمد هادي معرفت، انتشارات التمهيد.
2. تاريخ قرآن، همان، انتشارات سمت.
3. تاريخ قرآن، سيد محمد باقر حجتي، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامي.
________________
[1]. آل عمران/ 61.
[2]. بقره/ 207.
[3]. آل عمران/ 155.