سبک زنـدگی و سیره امـام رضـا(ع) - بخش اول
علی اصغر معصومی
فلسفه زندگی هر انسانی سبک زندگی او را می‌سازد. هر مسلمانی باید بر اساس آموزه‌های قرآنی و روایی فلسفه و سبک زندگی خود را سامان دهد. از آنجا که در سبک زندگی رویه و روش‌هایی لازم است که انسان با مهارت آنها را کسب کند، بهره‌مندی از سرمشق‌ها بسیار می‌تواند کمک کار انسان باشد. از جمله این سرمشق‌های معصوم و الهی می‌توان به امام رضا(ع) اشاره کرد. نویسنده با مراجعه به روایات بر آن است تا سبک زندگی آن امام همام(ع) را تبیین کند تا سرمشق همه جویندگان فلاح و سعادت دنیا و آخرت باشد.
سيره عبادى امام رضا(ع)
برای هر مومنی عبادت مهم‌ترین دغدغه است؛ زیرا این عبادت است که دنیا و آخرت او را می‌سازد. بنابراین، هر مومنی به عبادت اهتمام می‌ورزد. امامان(ع) نیز این‌گونه هستند و بر آن بودند که به عبادت محض و خالص بپردازند هر چند که همه ابعاد زندگی آنان عبادی است ولی توجه به عبادت محض چون نماز و روزه و حج در دستور کار ایشان بود. از جمله اعمال عبادی امام رضا(ع) که بدان اهتمام داشتند عبارتند از:
1. ياد و ذکر خـدا
در آیات قرآن بر ذکر و یاد دائمی‌خداوند بسیار تأکید شده و مردم را به ذکر کثیر دعوت نموده است؛ زیرا ذکر خدا موجب می‌شود تا شخص همواره خود را در محضر خدا دیده و تقوای الهی را مراعات کند. امام رضا(ع) بسیار اهل ذکر بود و این ذکرش ریشه در خشیت و خوف الهی داشت. رَجاءُ بْنُ أَبى الضّحاكِ می‌گوید:به خدا قسم هرگز كسى را باتقواتر و به ذكر خدا گوياتر و از‌ترس خدا بيمناكتر از او [امام رضا ع] نـديـدم.
(مشكاه الانوار، ص 62)
این سخن از کسی نقل می‌شود که می‌توان او را مأمور دولت و دشمن امام دانست؛ در حقیقت فضل آن است که دشمن بر آن گواهی دهد. فضایل امام(ع) به‌گونه‌ای است که دشمن نیز بر آن شهادت می‌دهد؛ زیرا رجاء بن ابى ضحاك، از وابستگان خلافت عباسى و مأمورى بود كه حضرت رضا(ع)را از مدينه به خراسان برد و در تمام مدت سفر، مراقب حالات و رفتار آن حضرت بود و جزئيات امور را زيرنظر داشت. مشاهدات او در مسير حركت، گواهى است بر سيره عبادى و حالات معنوى حضرت رضا(ع) كه پيوسته «تقوا» و «ذكر خدا» و «خوف از خدا» بر آن حضرت حاكم بود.
ایشان به عبادت بسیار توجه داشت و دمی از عبادت باز نمی‌ایستاد. در روایت است که در ايام حضور امام در خراسان، آن حضرت(ع) مدّتى در سرخس زندانى و تحت نظر بوده است و بيشتر فرصت را به نماز و عبادت مى‌گذرانده است.
عَبْدُ السَّلامِ بْنُ الْهِرَوى هراتى گوید:به در خانه‌اى كه امام رضا(ع)را در شهر سرخس زندانى كرده بودند آمدم و آن حضرت آنجا گرفتار بود، از زندانبان اجازه [ملاقات] خواستم، به من گفت: راهى بر او ندارى، پرسيدم: چرا؟ گفت: براى اينكه او بيشتر اوقات در روز و شب هزار ركعت نماز مى‌خواند.
(عيون اخبار رضا، ج2، ص 197 ح 6)
2. عبادت‌هاى شبانه و نماز شب
خداوند در آیات سوره مزمل از پیامبرش می‌خواهد تا به نماز شب برخیزد و شب زنده داری کند و تنها یک سوم از شب را به استراحت پرداخته و نصف یا دو سوم آن را به بیداری و عبادت و ذکر الهی اشتغال داشته باشد. اصولا تهجد شبانه موجب می‌شود تا انسان به جایی برسد که خداوند آن را مقام محمود دانسته است: وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَى أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا؛ و پاسى از شب را زنده بدار، تا براى تو [به منزله] نافلهاى باشد، اميد كه پروردگارت تو را به مقامى ستوده برساند.
(اسراء، آیه 79)
امام رضا(ع) به نماز شب و تهجد و بیداری شبانه اهتمام می‌ورزید. إِسْماعيلَ بْنِ عَلِيّ برادر دِعْبِل خزاعی شاعر معروف نقل مى كند: امام رضا(ع) به دعبل پيراهنى از خزّ هديه كرد و به او گفت كه قدر اين پيراهن را بدان، من هزار شب [و] در هر شبى هزار ركعت با آن نماز گذارده و هزار بار قرآن ختم کرده‌ام.
(بحارالانوار، 83، ص 222 ح 7)
امام این پیراهن را به‌عنوان بخشش و هدیه به دعبل می‌دهد؛ زیرا او قصیده‌ای در مدح و ثنای خاندان اهل‌بیت(ع) سروده و در نزد ایشان می‌خواند و ایشان نیز صله می‌دهد. دعبل، شاعر اهل بيت(ع) بود. شعر متعهّد و ولايى او درباره خاندان پيامبر(ع) مورد قبول و تقدير حضرت رضا(ع) قرار گرفت و امام به او سكّه و پيراهن مخصوص خويش را بخشيد، پيراهنى كه در آن، خدا را بسيار عبادت كرده بود و جامه‌اى مقدّس و پربها به شمار مى‌رفت.
همچنین مأمور خلیفه عباسی رَجاءُ بْنُ أَبى الضَّحّاكِ می‌گوید:امام رضا(ع) در سفر و حضر، نماز شب، شفع، وتر و دو ركعت [نافله] صبح را ترك نمى‌كرد.
(بحارالانوار، ج 49، ص 94)
باید یاد‌آور شد که نمازهای روزانه 51 رکعت است که 17 ركعت نماز واجب و 34 ركعت نماز مستحب به‌عنوان «نوافل» است. این مأمور خلیفه می‌گوید که امام رضا(ع) این‌گونه عمل می‌کرد؛ اما در این میان با همه سختی‌ها و مشکلاتی که در سفر و حضر است، امام به نوافل خاصی از جمله نماز شب اهمیت ویژه می‌داد و اگر به هر دلیلی سایر نوافل‌ترک می‌شد این چند نافله‌ترک نمی‌شد و حضرت رضا(ع) چه در سفر و چه در حضر، اين نافله‌ها را از دست نمی‌دادند و آنها را به جا می‌آورند تا این‌گونه اهمیت این نوافل خاص نشان داده شود.
إِبْراهيمُ بْنُ الْعَبّاسِ هم درباره شب زندهدارى امام می‌گوید: امام شبها خواب كم و بيدارى زياد داشت و بيشتر شبها تا سحر [براى عبادت] بيدار مى‌ماند.
(بحارالانوار، ج 49، ص 91)
3. محافظت بر بین‌الطلوعین
آن حضرت(ع) نه تنها بر شب زنده‌داری تأکید داشت، بلکه بر آن بود تا بین الطلوعین یعنی از فجر تا طلوع خورشید را نیز بیدار باشد و به عبادت و دعا بپردازد. اين سيره همه امامان معصوم(ع) بود و حتی آنان، شيعیان را هم توصيه كرده‌اند كه فرصت خاص بين طلوع فجر و طلوع خورشيد را مغتنم بشمارند و به عبادت و ذكر بپردازند و از خواب اين موقع بپرهيزند كه خفتن در بين الطّلوعين، ناپسند است.
رَجاءُ بْنُ أَبى الضّحاكِ فرمانده مأموران مأمون براى آوردن امام رضا(ع) در ضمن شرح عبادت‌هاى شبانه‌روزى امام مى‌گويد: ایشان هنگامى كه صبح مى‌كرد نماز را مى‌خواند، پس از سلام در جايگاه نماز می‌نشست و به تسبيح و حمد و تكبير و تهليل خدا مشغول مى‌شد و به پيامبر و آل او صلوات مى‌فرستاد تا اينكه خورشيد طلوع مى‌كرد.
(بحارالانوار، ج 49، ص 92)
4. ختم قرآن و تدبّر در آن
بر اساس فرمان الهی تلاوت قرآن همواره با دقّت و تدبّر در معانى و پيام‌هاى كلام خدا وظيفه هر مسلمان است و هرچه بيشتر تلاوت شود، اجر و پاداش بيشترى نصيب قرآن‌خوان مى‌شود. خداوند در آیاتی از جمله سوره مزمل بر اهتمام به تلاوت و‌ترتیل و تدبر در قرآن تأکید کرده است. معصومان(ع) به این امر توجه خاصی داشتند.
ابراهيم بن عباس گويد: امام رضا(ع) در هر سه روز قرآن را ختم مى‌کرد و مى‌فرمود: اگر بخواهم آن را در كمتر از سه روز هم مى‌توانم تمام كنم ولكن از هيچ آيه‌اى نمى‌گذرم مگر اينكه در آن فكر و دقت مى‌كنم كه درباره چه موضوعى و در چه زمانى نازل شده است،به همين خاطر قرآن را در مدّت سه روز تمام مى كنم.
(بحارالانوار، ج، ص 204، ح 1)
رَجاءُ بْنُ ضَحّاكٍ نیز می‌گوید: امام رضـا(ع) شبها در بستر خود بسيار قرآن تـلاوت مى‌كرد و چـون به آيه‌هاى بهشت و دوزخ مى‌رسيد، مى‌گريست و بهـشت را از درگاه خـدا طلب مى‌كرد و از آتش دوزخ به خـدا پناه مى‌بـرد.
(عيون اخبار الرضا 2: 196، بحارالانوار 49: 94)
از آداب قرائت قرآن، درنگ و تأمل هنگام قرائت و توجّه به مضامين آيات است. درخواست بهشت هنگام رسيدن به آيات بهشت و پناه بردن به خدا هنگام تلاوت آيات مربوط به عذاب دوزخ، از نشانه‌هاى اين توجّه و دقت است.
این قرائت همراه با تدبر تنها گوشه‌ای از انس آن حضرت(ع) با قرآن است؛ بلکه آن حضرت(ع) با قرآن زندگی می‌کرد و بر همین اساس اسـتدلال به قـرآن در هر کاری از جمله در مباحثات علمی‌یک امر طبیعی در سیره وسبک زندگی ایشان است. البته همه اهل بيت پيامبر(صلي‌الله عليه و آله)، قرآن شناس‌ترين مردم هستند و علم قرآن از سوى خدا به آنان سپرده شده بود و امّت پيامبر، خوشه چين علوم و معارف آنانند. تسلّط حضرت رضا(ع) به قرآن در حدّى بود كه هر سخن و جوابى را مستند به آيات قرآن مى‌كرد، تا راه انكار بر ديگران بسته شود. قرآن، حرف آخر را درباره موضوعات بيان مى‌كند و استناد سخنان به آيات قرآن، آن را قوى‌تر و قابل قبول‌تر مى‌سازد.
ابراهيم بن عباس مى‌گويد: مأمون امام رضا(ع) را با سؤال كردن از هر چيزى امتحان مى‌كرد، و امام در حالى كه همه سخن و جواب و استشهادش قرآنى بود او را پاسخ مى‌داد.
(عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 193 ح 4)
5. روزهداری
در قرآن بر نماز و روزه تأکید بسیار شده و حتی به‌عنوان دو اسباب و ابزار استعانت از خداوند بر آنها تأکید شده است. معصومان(ع) به نماز و روزه اهتمام ویژه داشتند.
ابراهيم بن عباس گفت:امام رضا(ع)روزه [مستحبى] زياد مى‌گرفت و در هر ماه روزه سه روز (اوّل و آخر و وسط ماه) از او فوت نمى‌شد.
(عيون اخبار الرضا 2: 184)
در احاديث است كه روزه اول، وسط و آخر هرماه، ثواب روزه همه آن ماه را دارد و هر كه چنين كند، «صائم الدهر»(همیشه روزه‌دار) به شمار مى‌رود.