احسان به والدین و صله رحم دو واجب استثناء ناپذیر
نيكي به والدين از واجب‌ترين واجبات به شمار مي‌آيد. آيا اگر فرزندي بخواهد از محسنين و نيكوكاران و «بارّين بالوالدين»؛ به شمار آيد، چه اموري بر او واجب است تا رعايت كند و چه اموري بر او حرام است که اگر مرتكب آنان شود، دچار عقوق والدين ميشود؟ يا در موضوع صله رحم وقتي گفته ميشود «اللَّهُمَّ صِلْ مَنْ وَصَلَنِي وَ اقْطَعْ مَنْ قَطَعَنِي»(1)؛ خديا! هر آن كس كه به من بپيوندد، با او پيوند داشته باش و هر آن كس كه پيوند با من را قطع كند از او بِبُر! در اين فراز، دعا و نفرين درباره صلهرحم است. مسلمان بايد چه كاري انجام دهد تا صله رحم به حساب بيايد. متأسفانه در اين زمينه‌‌ها به اندازه باب طهارت و صلاة، آثار تأليفي و كتاب نوشته نشده است.
نماز شب را به خاطر مادر قطع كن!
يكي از واجب‌ترين واجبات شرعي كه در قرآن و روايات فراوان مورد تأكيد قرار گرفته است وجوب احترام و حرمت آزار والدين است. هرگونه رفتار فرزند كه موجب ناراحتي و آزردگي پدر و مادر را فراهم سازد، حرام است. ممكن است مطرح شود بعضي از پدر و مادر‌ها توقعات فراواني دارند يا با محيط آشنا نيستند و يا شرايط زندگي امروز را نميدانند. برآورده ساختن همه خواسته‌هاي والدين با شرايط زندگي امروز ممكن نيست. بويژه آنكه اگر پدر و مادر از سواد پائيني برخوردار و از احكام دين كم اطلاع باشند. بايد به گونه‌اي با تدبير رفتار کرد تا اين توقع در آن‌ها ايجاد نشود. در برخي موارد با زمينه سازي و فراهم كردن مقدماتي مي‌توان اين مشكل را حل نموده و رضايت آنان را به دست آورد. در برخي موارد نيز نبايد براي والدين توقع ايجاد كرد. هنگامي كه انسان مي‌داند شرايط برآوردن خواسته‌هاي آنان را ندارد، نبايد با مطرح كردن آن‌ها از جانب خود، آن توقعات را در والدين ايجاد كند. آنچه كه فقها و علماي اسلام همه بر آن نظر واحد دارند، حرمت آزار است. البته در مورد ميزان اطاعت از والدين اختلاف وجود دارد، تا جايي كه برخي فقها گفته‌اند اگر انسان در حال قنوت وتر نماز شب باشد و مادرش او را صدا بزند و از او يك ليوان آب درخواست كند، واجب است فرزند نماز را قطع كرده و به مادر آب برساند. چرا كه قطع نماز مستحبي اشكال نداشته و حرام نيست (البته در نماز واجب حرام است.) برخي از فقها از اين سخن نيز فراتر گفته‌اند و بر اين نظرند كه اگر در حال نماز مستحبي، مادر فقط نام فرزند خود را صدا زد و چيزي درخواست نکرد، فرزند بايد نماز مستحبي را قطع و به مادر خود پاسخ دهد. در اسلام تا اين اندازه رعايت ادب در حضور پدر و مادر سفارش شده است.ممكن است سؤال شود كه آيا لازمه احسان به والدين كمك مالي است؟ قطعا كمك مالي استحباب دارد و از بهترين مستحبات است، بويژه اگر والدين نياز مالي داشته باشند. اگر فرزند از جهت مالي امكان كمك را داشته باشد واجب است كه به پدر و مادر كمك کند تا نياز آنان رفع شود. در اينجا گفته ميشود كه پدر و مادر واجب النفقه، ميشوند. اما اگر نياز آنان تأمين شده باشد، براي رفاه بيشتر آن‌ها مستحب است تا به والدين كمك کند. البته اين مستحب، بسيار مؤكد است.
نگويند از خويشان جدا شده‌ايد!
شبيه اين مسائل درباره رحِم و نزديكان نيز مطرح ميشود. انسان بايد با خويشاوندان و نزديكان خود پيوند داشته و صله رحم بكند. «صله» از ماده «وصل»است مثل «عده» و «وعد»، يعني رابطه بايد محفوظ باشد تا پيوند برقرار باشد. انسان بايد با خويشاوندان خود چه پدر و مادر كه در درجه اول هستند و چه خويشاوندان در درجه بعد همچون خواهر، برادر، عمو، عمه، خاله، دايي و بچههاي آنان ارتباط و پيوند داشته باشد. نبايد بگونه‌اي باشد كه از جهت عرفي گفته شود شخص از خويشاوندان خود جدا شده است. در اين صورت به فتواي همه فقها چنين كاري حرام و قطع رحم به شمار آمده و قطع رحم از گناهان بزرگ است. بااين وجود هيچ كتاب فقهي حد و مرز صله رحم را تعيين نكرده است و از جهاتي، تشخيص چنين اموري كه فقهاء، خيلي به آن نپرداخته‌اند، به عرف واگذار شده است. يعني انسان در محيط و شرايط اجتماعي كه زندگي مي‌كند به ميزان دوري و نزديكي به خويشان و نزديكان، بايد احوال آنان را جويا شده و با آنان ارتباط داشته باشد. بويژه آنكه با پيشرفت امكانات و وسايلي همچون ارسال نامه از طريق پست، تلفن و ديگر امكانات، اين كار بسيار آسان شده است. اگر بگونه‌اي شد كه عرف جامعه بگويند كه شخص از خويش و قوم جدا شده و قطع رحم كرده است، قطعاً انسان كار حرامي مرتكب شده است. علاوه بر وجوب صله رحم، احتمال وجوب كمك مالي به رحم نيازمند و مستحق نيز وجود دارد. ممكن است مطرح شود كه آيا حفظ ارتباط با خويشاوندان، مخصوص مؤمنين است يا خويشاوندان و نزديكاني كه رعايت احكام شرعي را نمي‌كنند، شامل اين حُكم نمي‌شوند؟ به عنوان نمونه حجاب را رعايت نمي‌كنند يا در مراسم خود موسيقي حرام پخش مي‌كنند. در چنين حالتي انسان بايد با تدبير، فرصتهاي كوتاهي را براي ديد و بازديد قرار دهد. البته بايد بگونه‌اي باشد كه انسان به حرام دچار نشود. در صورت امکان چنين کاري، رابطه ديد و بازديد حضوري را ترك نكند. اگر چنين امكاني را نداشت بايد به وسايلي همچون تلفن، مكاتبه، پيغام و هديه اكتفا بكند.
صلهرحم با اهل فسق
فراتر از اين، سؤالي كه بسيار مطرح ميشود اين است كه آيا مراوده با كساني كه رعايت احكام شرعي نمي‌كنند يا اهل فسق و معصيت هستند، جايز است يا خير؟ شرط نخست آن است كه انسان بايد مراقب باشد تا در اين رفت و آمدها، ضرر و آسيب معنوي و شرعي نبيند. يعني باعث نشود تا خود نيز مبتلا به فسق شود. شرط دوم آن است كه حضور انسان، منجر به تأييد كار فسق آن‌ها نشود. در برخي موارد ممكن است حضور در مجلس فسق، كارهاي خلاف شرع حاضران در جلسه را تأييد كند. حضور انسان ممكن است اين تصور را ايجاد كند كه حاضرين با خود بگويند كه: «حتماً كار فسق ما خيلي كار بدي نيست، در غير اين صورت اين فرد مؤمن اينجا نميآمد»؛ در صورتي كه انسان از رابطه، آسيب نبيند و كار حرام آن‌ها را نيز تأييد نكند، بايد صله رحم كرد. چه بسا همين رفت و آمد افراد مؤمن به خانه اهل فسق و معصيت، به تدريج باعث خوش‌بيني آنان به اهل ايمان شده و منجر به اصلاح آنان شود. البته در ارتباط؛ با اهل فسق و معصيت، بايد از روش‌هاي صحيح معقول، حسن خلق، رفتارهاي حساب شده، پرهيز از رفتارهاي تند و خشن، استفاده کرد. به اين اميد که اين رفت و آمدها زمينهاي فراهم كرده تا آن‌ها متنبه بشوند. اگر اين‌گونه باشد، وجوب مضاعف ميشود. هم صله رحم واجب است و هم نوعي امر به معروف و نهي از منكر غير مستقيم به حساب مي‌آيد. البته بايد توجه داشت که در اين ارتباط ها نوجوانان به معصيت و فسق چنين خانواده‌هايي آلوده نشوند و از رفت و آمد و صلهرحم، تأييد و همراهي با معصيت آنان برداشت نشود.
سخنرانی آيت‌الله مصباح يزدى(دامت بركاته) در دفتر رهبر معظم انقلاب ؛ قم ؛ 25/06/87
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. الكافي، ج 2، ص 151، باب «صلة الرحم».
زلال بصیرت در ماه مبارک رمضان روزهای فرد منتشر می‌شود.