احکام اسلام ؛ از وجوب شرعي تا وجوب اخلاقي (زلال بصیرت)
انجام وظايف مالي، در تزكيه انسان نقش بسزايي دارد. در شريعت مقدس اسلام، پس از نماز و حفظ ارتباط با خدا، به انجام تكاليف مالي بسيار سفارش شده است. در قرآن وقتي به يك سلسله رفتار‌ها يا خلقيات سفارش و امر مي‌شود به اين معنا نيست كه همه آن سفارش‌‌ها در يك سطح هستند. ممكن است مجموعه‌اي از امور که در يك آيه ذكر شده‌اند، بعضي از آنها واجب و بعضي ديگر مستحب باشند. علاوه بر آن ممكن است بعضي از اين عناوين مصاديق گوناگوني داشته باشد به اين معنا كه هم مصداق واجب و هم مصداق مستحب داشته باشد. بايد توجه داشت كه لفظ واجب در روايات، فراتر و اعم از لفظ واجب است كه در فقه بكار مي‌رود. بعضي از امور در روايات به عنوان واجب ذكر شده، در صورتي كه با يقين روشن است وجوب فقهي ندارد. درباره غسل جمعه، در روايات تعبير واجب نقل شده اما عده بسيار اندكي از علما، بر وجوب غسل جمعه، فتوا داده‌اند. بعضي از فقها در اين باره احتياط نموده و گفته‌اند: «احتياطاً غسل جمعه ترك نشود»؛ اما تعبير در روايات، اين است كه غسل جمعه واجب است. در روايات ذكر صلوات در هنگام شنيدن نام پيغمبر اكرم (ص) و اهل بيت (ع) واجب شمرده شده و حتي تأكيد شده که اگر كسي با شنيدن نام آن بزرگواران صلوات نفرستد، عاق اهل بيت خواهد شد، همچون فرزندي كه از پدر و مادر خود عاق شود. امّا فقها بر وجوب آن فتوا نداده‌اند. بر همين اساس تعبيراتي كه در روايات وجود دارد، نبايد موجب اين تصور شود كه مسائل رسائل عمليه و فتواي فقها با روايات و قرآن هماهنگ نيستند. در روايات و قرآن تعابير به صورت عامتري به كار رفته است.
قرآن؛ هم قانون، هم تربيت
روش قرآن كريم اين نيست كه مسائل حقوقي يا واجبات را جداي از مسائل اخلاقي ذكر كند. يك سلسله مسائل حقوقي وجود دارد كه قاضي بايد در دادگاه براساس آن قوانين، حكم كند، اما نحوه بيان و تعبيرات آيات قرآن و روايات شريفه، همچون حكم قانون و حكم دادگاه نيست. به عنوان مثال مي‌فرمايد: اگر همسرانتان را در يك شرايطي طلاق داديد و مصلحت زندگي شما و آنها در اين بود كه از هم جدا شويد، نفقه آنها را بدهيد و زنان نيز چهار ماه و ده روز عده بگيرند. در قرآن پس از بيان اين حكم حقوقي، در يك موعظه اخلاقي كوتاه، بر تقوا و عدم تجاوز از احكام الهي و حاضر دانستن خدا، تأكيد مي‌شود. اين روش تربيتي قرآن است. روايات نيز همين گونه هستند. در روايات، واجبات دقيقا از مستحبات تفكيك نشده است. احكام حقوقي و احكام اخلاقي نيز تفكيك نشده‌اند و به اين شكل نيست كه آيات و روايات در بخشي به احكام قضايي و در بخشي به احكام اخلاقي بپردازند. قرآن از آن جهت كه كتاب هدايت و تربيت مي‌باشد، به اين شكل تنظيم يافته است. خداوند متعال نزول قرآن را در اين قالب مصلحت دانسته است.
فقه و تفكيك موضوعات و احكام
كار فقها، تنها فهم لغوي روايات و آيات نيست، بلكه استنباط احكام از منابع فقهي است. اين احكام در زمينه‌هاي گوناگون بايد استنباط شوند تا كتاب قانون، از يك طرف و احكام عبادي از طرف ديگر و همچنين ابعاد گوناگوني همچون مسائل اخلاقي، مسائل تربيتي و مسائل اجتماعي تبيين شوند. اگر فقها اين تفكيك را انجام ندهند، يك مسلمان در انجام تكليف الهي، ممكن است دچار مشكل شود. تصور كنيد براي نماز زمان بسيار اندكي باقي مانده است و هر لحظه امكان قضا شدن نماز وجود دارد. اگر انسان بخواهد همه مستحبات را انجام دهد چند ركعت نماز، خارج از وقت انجام مي‌شود. در اين لحظه نمازگزار بايد به واجبات اكتفا كند. اگر به واجبات و مستحبات علم نداشته باشد، نميداند كه بايد چه كار كند. اينكه واجب است كه نمازگزار كوتاه و مختصر به واجبات نماز بپردازد تا همه نماز در وقت خوانده شود و تشخيص واجبات از مستحبات مسئله‌اي است كه فقها با استنباط از منابع فقهي به آن پي مي‌برند.
البته بايد توجه داشت كه مسائل تربيتي و اخلاقي غير از مسئله رسائل عمليه يا كتاب قانون است. مسائل تربيتي را بايد از متن قرآن و بيانات اهل بيت(ع) ياد گرفت. در قرآن آمده است: «وَ اعْبُدُوا اللهَ وَ لا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً وَ ذِي الْقُرْبي وَ الْيَتامي وَ الْمَساكِينِوَ الْجارِ ذِي الْقُرْبي وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ وَ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ»(1)؛ فقها در برخي از بخش‌هاي اين آيه هيچ وجوبي را درنيافته‌اند. انسان اگر در سفر با كسي همسفر شد، همسفر حقوقي بر انسان پيدا كرده، بايد رعايت حال او را نموده و با او به نرمي و مهرباني روبه‌رو شده و در توشه راه او را شريك كرده و احتياجات او را برآورده سازد. اينها مجموعه‌اي از حقوقي است كه همسفر بر عهده انسان پيدا مي‌کند. اما اين حقوق مثل احسان به والدين واجب نيست كه تكليف واجب برشمرده شود. يك مسلمان نبايد تنها به رساله عمليه اكتفا کرده و فقط به انجام واجبات و ترك محرمات ذكر شده در آن بپردازد. اگر همه رساله‌هاي عمليه را بررسي و جست و جو كنيد، بخشي درباره احسان به والدين يا صله رحم را در آن، كمتر مي‌يابيد. در حالي كه احسان به والدين و صله ارحام، از واجبترين واجبات است. اين مسئله نشانه نقص رساله‌هاي عمليه نيست بلكه براي آن است كه رساله‌هاي عمليه، براي نيازهاي روزمره مردم نوشته شده تا بدانند در زندگي به چه احكامي عمل كنند. نبايد فراموش كرد كه همين مجموعه احكام اوليه و رساله‌‌ها با زحمات و تلاش فراوان فقها و مراجع والاقدر، تهيه مي‌شوند. ولي بايد توجه داشت كه دين را تنها از رساله نمي‌توان شناخت بلكه دستورات فراوان اخلاقي و تربيتي وجود دارد كه آنها را بايد از كتاب‌هاي اخلاق و روايات يافت. احكام با شرايط روز بايد تبيين شوند. از سوي ديگر علما و بزرگان و دلسوزان دين نيز نبايد تنها به احكام رساله اكتفا كنند بلكه بايد اجتهاد‌ها و تحقيقات را نسبت به ساير ارزشهاي ديني توسعه دهند. جامعه امروز بسيار نيازمند آن است تا احكام خانواده تبيين شود. به عنوان مثال زن و مرد به عنوان همسر، چگونه بايد با هم رفتار كنند؟ برخي از افراد احكام و حقوق واجب فقهي خود را به خوبي نميدانند. ممكن است يك مرد با شنيدن اين روايت كه «اگر سجده براي غير خدا جايز بود، به زنها امر ميكردم، براي شوهران خود سجده كنند»؛ تصور كند در خانه مي‌تواند همچون يك ديكتاتور عمل كرده و هرچه خواست با خشونت و تندي اعمال نمايد. نخست بايد ديد كه اين روايت تا چه اندازه صحت دارد. در صورت صحيح بودن روايت آن سوي هم مسئله نبايد فراموش شود. اسلام مي‌فرمايد: «مرد حتي حق ندارد به همسر خود بگويد يك ليوان آب براي من بياور يا غذا فراهم كن!»؛ اين نيز حكم خداست. اينها رواياتي است كه جنبه اخلاقي دارد. بر فرض صحيح بودن سند آن روايت، آشكارا مشخص است كه بنا بر مسامحه گفته شده و در آن قيد شرعي و تكليف وجود ندارد. متأسفانه برخي از افراد براساس سليقه شخصي و هوس، به برخي از روايات تكيه مي‌كنند و رواياتي كه با منفعت آنان سازگار نيست را نمي‌پذيرند.
اسلام ناب؛ نه افراط، نه تفريط
با تأسف بايد گفت كه فرهنگ غرب به تدريج در جامعه جاي فرهنگ اسلامي را مي‌گيرد. بايد به گونه‌اي عمل كرد كه جوانان امروز و نسل آينده تصور نكنند، احكام دين خدا در زندگي امروز ديگر كاربردي نداشته و به كار نمي‌آيد. نبايد با افراط و تفريط و برخي تصورات غلط، احكام اسلام را به گونه‌اي نشان داد که جامعه به اين نتيجه برسد كه اسلام ديگر پاسخگوي زندگي جديد و كنوني نيست و بايد به فرهنگ غرب و دنياي كفر رو آورد. ما در برابر اسلام به وظيفه خودمان، درست عمل نكرده‌ايم. اسلام را آنگونه كه هست، بايد بدون افراط و تفريط و با توجه به مسائل اجتماعي به خوبي تبيين کنیم تا برداشتهاي غلط باعث دوري جوانان از اسلام نشود. البته از اين بيان نبايد سوء استفاده شود و با نگاه روشنفكري خيال شود كه زن و فرزند آزاد هستند كه به هر شكلي مي‌خواهند، زندگي كنند و هيچ محدوديتي نبايد براي آنان، به وجود بيايد. اين نگاه با اسلام هيچ سازگاري ندارد. اسلام براي رفتار انسان‌‌ها مرز‌ها و محدوده‌هايي تعيين کرده است كه بجاست علما و فقهاي اسلام، با مطرح شدن مسائل روز، آنها را براي مردم تبيين کنند.
سخنرانی آيت‌الله مصباح يزدى(دامت بركاته) در دفتر رهبر معظم انقلاب ؛ قم ؛ 25/06/87
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. نساء / 36.
زلال بصیرت در ماه مبارک رمضان روزهای فرد منتشر می‌شود.