تعیین مقدرات و اختیار انسان(پرسش و پاسخ)
پرسش:
اینکه خداوند در شب قدر حوادث یک سال از جمله سعادت و شقاوت انسان را تعیین و به امام زمان ابلاغ می‌کند آیا با اختیار انسان در تعیین سرنوشت خود منافات ندارد؟ آیا انسان می‌تواند سعادت و شقاومت تعیین شده از سوی خدا را تغییر دهد؟
مفهوم شب قدر
مراد از قدر تقدیر و اندازه‌گیری است و شب قدر شب اندازه‌گیری است، و خداوند متعال در این شب حوادث یک سال را تقدیر و اندازه‌گیری می‌کند. حوادثی از قبیل: مرگ و زندگی، وسعت یا تنگی روزی، سعادت و شقاوت، خیر و شر، طاعت و معصیت و... را تقدیر می‌کند. در روایتی از امام باقر(ع) آمده است. در شب قدر به ولی امر (امام هر زمان) تفسیر کارها و حوادث نازل می‌شود و ایشان درباره خویش و دیگر مردمان مأمور به دستورهایی می‌شود. (الکافی، ج 1، ص 245)
بنابراین در شب قدر تفصیل امور و کارها روشن و نازل شده و در این شب که شب نزول قرآن است، همه امور همچون ولادت، مرگ، طاعت، گناه، سعادت و شقاوت، خیر و شر و هر حادثه‌ای که در طول سال قرار است اتفاق بیفتد تقدیر و نوشته می‌شود و به امام زمان و ولی امر حاضر ابلاغ می‌گردد. سؤال اصلی در اینجا این است که این حوادث نوشته شده و مقدر که اهم آنها نسبت به انسان سعادت و شقاوت او است، قطعی است یا قابل تغییر؟ به این معنا که این سعادت و شقاوت مقدر از انسان سلب اختیار می‌کند، و او مجبور است در راستای همان حوادث و سرنوشت مقدر عمل کند یا اینکه با اراده و انتخاب خود می‌تواند آن سرنوشت مقدر را تغییر دهد؟
نقش اراده و اختیار انسان در تعیین سرنوشت
مقدرات الهی در این شب قدر قطعی است اما این بدان معنا نیست که اختیار از انسان سلب شده و نمی‌تواند آنها را تغییر دهد. راه برای تغییر سرنوشت را خداوند برای انسان بازگذاشته که از جمله این راه‌ها می‌توان به استغفار، دعا و طاعات و عبادات اشاره کرد. همچنین اقدامات شایسته و اعمال صالح انسان می‌تواند سرنوشت او را تغییر دهد، به این معنا که ممکن است بلایی برای کسی نوشته شده باشد اما با اهدای صدقه بلا را از سرنوشت خود پاک کند، و یا مرگی را که زمانش قطعی شده با انجام صله رحم به تأخیر بیندازد.
بنابراین تقدیر سرنوشت در این شب‌ها معنایش این نیست که انسان دستش بسته و مجبور است و سعادت و شقاوت او ذاتی و مقدر است، بلکه این خودمان هستیم که سرنوشت خود را رقم می‌زنیم. شب قدر سلسله علل و البابی است که در آن، امور مقدر می‌شود. اما راههایی برای آنها قرار داده شده که باز هم امور مسلم تغییر کند. اینک به برخی از اهم این ادله از دیدگاه آیات و روایات می‌پردازیم.
آیات تعیین سرنوشت انتخابی انسان
آیات متعددی در قرآن کریم در زمینه تعیین سرنوشت انسان به دست خودش وجود دارد که در اینجا ما به ذکر سه نمونه بسنده می‌کنیم:
1- خداوند سرنوشت هیچ قوم و ملتی را تغییر نمی‌دهد، مگر اینکه آنها تغییراتی در خود ایجاد کنند.
(و با کفران نعمت موجب سلب نعمت گردند) (رعد- 11)
2- اینکه برای انسان بهره‌ای جز سعی و کوشش او نیست * و اینکه (نتیجه) سعی‌اش به زودی دیده می‌شود. (نجم- 40 و 41)
3- هرکس در گرو اعمال خویش است. (نجم- 38)
روایات تعیین سرنوشت انتخابی انسان
1- امام باقر(ع) می‌فرماید: خداوند نعمتی را که به بنده‌اش می‌دهد، از او نمی‌گیرد تا اینکه بنده مرتکب گناه و سبب سلب نعمت شود. (تفسیر عیاشی، ج 2، ص 206)
2- امام صادق(ع) می‌فرماید: خداوند هیچ نعمتی که به بنده‌ای بخشیده را از او نمی‌گیرد، مگر اینکه،گناهی کند که به سبب آن مستحق سلب آن نعمت شود. (تفسیر نورالثقلین، ج 2، ص 163)
جمع‌بندی ادله ذاتی نبودن سعادت و شقاوت انسان
1- اگر سعادت و شقاوت انسان امری ازلی، ذاتی و تغییرناپذیر باشد، امور و نهی و ثواب و عقاب از طرف خداوند، عبث خواهد بود، و اساساً تشریع شرایع و ارسال رسل لغو و بی‌فایده می‌گردد.
2- در صورت ذاتی بودن سعادت و شقاوت و تغییرناپذیری آن، امر خداوند به دعا، طلب توفیق یا درخواست تبدیل شقاوت انسان به سعادت لغو و بیهوده خواهد بود، زیرا امر ذاتی قابل دگرگونی نیست.
3- فرض ذاتی بودن سعادت و شقاوت،مستلزم اختلال نظام عقل نزد جمیع عقلا است. زیرا همه آنان بر تأثیر تعلیم و تربیت بر سعادت و شقاوت انسان اتفاق نظر دارند.