راه‌های تقویت صميميت بین مؤمنين (بخش دوم و پایانی)
خوبی در برابر بدی(زلال بصیرت)
در لحظاتي كه مؤمن بايد گذشت كند شيطان مانع انجام وظيفه شده و انسان را گمراه می‌كند كه مثلاً «آن يكي سن كمتري دارد و بايد او به نزد من بيايد»، «او جاهل است و من عالم»، «من ثروتمندم و او فقير». در چنين لحظاتي بايد تقواي الهي را رعايت کرد و به اين افكار بيهوده و امور اعتباري غير عقلاني و غير اسلامي توجه نداشت. مؤمن و مؤمن با هم برابرند. پير و جوان، عالم و جاهل، در مقام حقوق، همه مساوي هستند. اگر كدورتي پيدا شد انسان بايد منتظر فرصت باشد تا در اولين فرصت عذرخواهي كند و بگويد من را ببخشيد، ممكن است من اشتباه كرده باشم. اين اقدام، شجاعت و گذشتي بيش از حد ميخواهد. بويژه اگر انسان امتيازات و برتري‌هايي هم داشته باشد. اگر استاد بخواهد از شاگرد عذرخواهي كند يا پدر بخواهد از پسر عذرخواهي كند، براي آنها خيلي سخت و سنگين است. در چنين لحظاتي نياز به توفيق و كمك الهي است تا انسان از آنهايي كه حركت ناروايي انجام داده‌اند، بگذرد. البته اسلام سفارش می‌كند كه اگر كسي به شما ظلمي كرد و با شما رفتار نامناسبي داشت، به جاي اينكه او از شما عذرخواهي كند، شما به نزد او برويد و عذرخواهي كنيد. چنين رفتاري بسيار ارزشمند است و جلوي وسوسههاي شيطان را ميگيرد.
در گرفتن حق، ميانه‌رو باش
مسئله دوم آن است كه وقتي انسان ميخواهد حق خود را از كسي گرفته و زير بار ظلم نرود در چنين موقعي انسان بايد بسيار مواظب باشد تا مرز حلال و حرام و مرز حق و ناحق را دقيقا رعايت كند. اگر انسان ميخواهد انتقام هم بگيرد، بايد در همان حدي باشد كه به او ظلم شده است نه بيشتر. آيا اگر انسان عفو كند بهتر است يا اينكه انتقام بگيرد؟ در فرهنگ ما به همت ادبا و شعرا چنين اعتقادي ايجاد شده كه «در عفو لذتي است كه در انتقام نيست»؛ آيات و روايات فراواني نيز در اين زمينه داريم.
عفو نبايد ظالم را جسور كند
سؤال اين است كه آيا در همه جا بايد از كسي كه ظلم کرده و كار ناروايي انجام داده، گذشت كرد؟ اولاً عفو كردن نبايد به معناي ظلم‌پذيري و ترس و عدم جرأت براي دفاع باشد. برخي از افراد براساس تربيت محيط و خانواده، پذيراي هرگونه ظلم و تعدي هستند. انسان هميشه بايد آماده دفاع باشد و نگذارد به او ظلم بشود. تسليم در برابر كسي كه بي جهت به انسان ظلم كند، ظلم‌پذيري و «انظلام» است كه از جهت شرعي و اخلاقي ناپسند و مذموم است. درباره قصاص و مقابله به مثل در مسائل شخصي بايد ديد كه نتيجه عكس العمل چه خواهد شد. فرض كنيد انسان كم عقل و زورگويي به شما ظلم كرده است. اگر از او گذشت شود چه بسا او در زورگويي و ظلم جسورتر خواهد شد، مثل اراذل و اوباشي كه در برخي محلهها پيدا ميشوند. اگر از روز اول در برابر چنين افرادي بايستند و آنان را قصاص كنند تا اين اندازه جسور نميشوند. عفو كردن يا گذشتن كردن نبايد موجب اين باشد كه ظالم جسور شود و امنيت و سلامت جامعه را به خطر اندازد. البته با كسي كه از روي عصبانيت كاري انجام داده و پشيمان شده است، بايد از روي گذشت برخورد کرد. در آيات قرآن اشاره به اين مطلب داريم كه جلوي بسياري از كارهاي بد را با كار خوب ميشود گرفت: «ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَهًَْ»(1)؛ در آيه ديگري آمده است: «يَدْرَؤنَ بِالْحَسَنَهًِْ السَّيِّئَهًَْ»(2)، در جايي ديگر آمده: «ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَهًٌْ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ»(3)؛ يعني اگر كسي با شما درصدد دشمني برآمده و با شما ستيزه ميكند و ميخواهد به شما زور بگويد، اگر شما نيز عكسالعملي همچون او نشان دهيد، نزاع ادامه پيدا ميكند و اصلاح نميشود. روز به روز رابطه شما تيرهتر ميشود و ممكن است عواقب سوئي داشته باشد. در اين گونه موارد بايد با رفتار خوب مسئله را حل کرد.
ادب، با تازيانه لبخند و عفو
در زمان ائمه اطهار (ع) كساني بودند كه در اثر تبليغات سوء و وساوس شيطاني، ذهنيتهاي نادرستي نسبت به امامان معصوم (ع) پيدا ميكردند. در تاريخ ذكر شده است كه يكي از پسرعموهاي امام سجاد (ع) در حضور همه، به ايشان جسارت کرد. اصحاب امام سجاد (ع) از اين جسارت بسيار ناراحت و عصباني شدند، اما سكوت امام(ع) اجازه اظهارنظر و واكنش را به كسي نمی‌داد. همه منتظر بودند تا ببينند امام سجاد(ع) چه دستوري می‌فرمايند. امام سجاد (ع) سكوت كردند تا پسر عموي ايشان هر چه ميخواست، گفت تا اينكه ديگر خسته شد و رفت. امام به اصحاب فرمودند: «آيا مايل هستيد برويم تا جواب او را بدهيم؟»؛ اصحاب با اين تصور كه به همراه حضرت از او انتقام گرفته و او را تنبيه می‌كنند، خوشحال با امام سجاد(ع) به سمت خانه آن مرد رفتند. وقتي به خانه آن مرد رسيدند و او را صدا زدند، حضرت به او سلام كردند و بعد فرمودند: «اگر اين چيزهايي را كه شما گفتيد، واقعا درست باشد و من اين عيب‌ها را داشته باشم، دعا كنيد تا خدا مرا ببخشد و اگر اين چيزهايي كه شما گفتيد، درست نبوده و دروغ و خطا و تهمت بود، من دعا ميكنم كه خدا شما را ببخشد. شما نيز استغفار كنيد.»؛ اين شخص از اين برخورد، بسيار شگفت زده شد و به گريه افتاد و از امام سجاد عذرخواهي نموده و از مريدان آن حضرت شد. سپس حضرت فرمودند اين رفتار بهتر بود يا اينكه من در مقابل او، مقابله به مثل و بدگويي ميكردم و حرف نامناسبي به او ميزدم؟ در چنين مواردي گذشت و عفو چند ثواب دارد: غير از آنكه ثواب فروخوردن خشم را نيز دارد «وَ الْكاظِمِينَ الْغَيْظَ»، (4)؛ ثواب ارشاد و تربيت آن شخص نيز به آن ثواب اضافه خواهد شد. اگر حضرت اجازه ميدادند تا اصحاب به آن مرد هتاك حمله ميكردند چه فتنه‌اي برپا ميشد؟ با اين رفتار اسلامي جلوي فتنه گرفته و اصلاح شد: «ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ»، سپس ميفرمايد: «فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَهًٌْ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ»؛ اگر در برابر رفتار بد، شما كار خوب انجام دهيد آن كسي كه با شما دشمني دارد، با شما دوست ميشود «وَلِيٌّ حَمِيمٌ»؛ دوست صميمي شما ميشود. چه بهتر آنكه انسان با رفتار خوب، يك دوست صميمي پيدا كند و با يك فروخوردن خشم و گذشت كردن، فتنه‌اي را اصلاح و دفع كند. پس عفو در جايي كه موجب تجري ظالم و موجب افزوده شدن بر گناهان ظالم و افزايش جرم در جامعه نشود، بر انتقام و تأديب و تنبيه رجحان دارد.
گذشت آري، اما با دشمنان خدا هرگز
برهمين اساس در دعاي ورود به ماه رمضان امام سجاد(ع) از خدا ميخواهند كه توفيق آن را بيابيم تا با ما آن كساني كه با دشمني و ستيزه ميكنند، با صلح و آشتي و خوش رفتاري با آنها روبه رو شويم: «وَ أَنْ نُسَالِمَ مَنْ عَادَانَا»؛ كساني كه با ما دشمني ميكنند ما به جاي دشمني كردن با آنها مهرباني كنيم، اما اگر دشمني براساس دين باشد، مسئله تفاوت پيدا می‌كند. بر همين اساس امام سجاد (ع) در ذيل دعا ميفرمايند: «حَاشَا مَنْ عُودِيَ فِيكَ وَ لَكَ»؛ از كساني كه براي دين و به خاطر تو با آنها دشمني ميكنيم، هرگز نخواهيم گذشت. كسي كه با ارزشهاي ديني و عقايد اسلامي دشمن است، ما هرگز با او آشتي و مصالحه نميكنيم. «أَنْ نُرَاجِعَ»؛ يعني خدايا به ما توفيق بده تا رجوع كنيم به كساني كه از ما دوري كرده و با ما قهر كردند و با آنها آشتي كنيم «وَ أَنْ نُنْصِفَ مَنْ ظَلَمَنَا»؛ آن كسي كه به ما ظلم كرده و اكنون در مقام اين هستيم كه حق خودمان را بگيريم، در مقام گرفتن حق بيانصافي نكنيم و بيش از حدي كه خدا براي ما تعيين كرده و او به ما ظلم كرده، تجاوز نكنيم. «وَ أَنْ نُسَالِمَ مَنْ عَادَانَا»؛ آن كساني كه در مقام دشمني كردن و خصومت و جنگ با ما برميخيزند با آنها به مسالمت و آشتي برخورد كنيم. «حَاشَا مَنْ عُودِيَ فِيكَ وَ لَكَ»؛ مگر آن كساني كه دشمني ما با آنها، بخاطر تو و در راه توست. ما با كسي كينه شخصي نداريم، ولي اگر بدانيم كسي به دين خدا لطمه می‌زند، از او نمی‌گذريم. اگر كسي به دين ضرر ميزند، ديگر جاي گذشت و احترام و نرمش نيست. آنجا بايد سرسختي نشان داد، تا آن فرد را بر سر جا نشاند. «حَاشَا»؛ مثل كلمه «الاّ»؛ و ساير ادات استثنا، فقط در جايي به كار ميرود كه مشتمل بر تنزيه باشد. يعني هرگز نمی‌توان از كسي كه به دين خدا لطمه وارد می‌سازد، گذشت کرد بلكه با قاطعيت و با صلابت با او بايد برخورد كرد تا از دين رفع خطر شود «فَإِنَّهُ الْعَدُوُّ الَّذِي لا نُوَالِيهِ»؛ كسي كه بر سر دين با ما دشمني ميكند، دشمني است كه هرگز با او دوستي نخواهيم كرد. «وَ الْحَرْبُ الَّذِي لا نُصَافِيهِ»؛ در برخي نسخهها آمده: «وَ الْحِزْبُ الَّذِي لا نُصَافِيهِ»، «حَرْب»؛ اگر دشمني يک فرد با دين باشد و «حِزْب»؛ دشمني گروهي است، ما با چنين فرد يا حزبي، هيچ گاه با صميميت برخورد نخواهيم كرد و هميشه نسبت به او كدورت و دشمني خواهيم داشت، براي اينكه به دين لطمه نزنند و بتوانيم با آنها مقابله كنيم.
سخنرانی آيت‌الله مصباح يزدى(دامت بركاته) در دفتر مقام معظم رهبرى؛ قم؛ 87/6/27 .
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. مومنون / 96. 2. رعد / 22. 3. فصلت / 34. 4. آلعمران / 134.
زلال بصیرت در ماه مبارک رمضان روزهای فرد منتشر می‌شود.