نقش مساجد در رفع مشکلات اجتماعی
احمد‌رضا بنایی اسماعیلی
از مهم‌ترین رویکردهای توسعه، توجه به سرمایه‌های اجتماعی و تقویت شاخص‌های کمی وکیفی و به کارگیری آن در توسعه کشور، توجه به مساجد است. این رویکرد نه تنها به قابلیت زمینه‌سازی برای رشد و گسترش سرمایه‌های اجتماعی توجه دارد بلکه معتقد است تقویت سرمایه‌های اجتماعی نقش مهم و حیاتی در ابعاد مختلف توسعه جامعه دارد.
چنین رویکردی اساس توسعه را بر پایه بنیان معرفی و نظام فکری خود پی ریزی می‌کند و چنین نگرشی ضمن استفاده از تجارب سایر جوامع از نگاه کلیشه‌ای و اقتباسی اجتناب می‌کند.
عنصر دین به ویژه دین مبین وکامل اسلام و تجلیگاه آنکه همانا مسجد است از مهم‌ترین سرمایه‌های اجتماعی محسوب می‌شود که همواره نقش تعیین‌کننده‌ای در توسعه جوامع به ویژه جوامع محله‌ای و شهری دارد. مسجد نهادی است که در اجرای عدالت اجتماعی وتوزیع متناسب بیت‌المال، فقر زدایی و تبعیض زدایی نقش مهمی را ایفا می‌کند، علاوه‌بر این مسجد در انعکاس نقطه نظر‌ها و پیشنهادهای مردم شهرها و محله‌ها به مسئولان و تاثیرگذاری بر روند تصمیم گیری و مدیریت خرد کشور می‌تواند بسیار تاثیرگذار باشد.
به طورکلی نقش دین در کاهش آسیب پذیری اجتماعی و ارتقای سطح ارزش‌های اخلاقی و انسانی و بالا رفتن ضریب امنیت و مشارکت‌های مردمی و مسئولیت‌های اجتماعی تردید ناپذیر است، اما درحال حاضر از امکانات مساجد و توانمندی‌های ساکنان محلات برای توسعه مسائل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی محله به درستی استفاده نمی‌شود و برنامه‌های مساجد بدون در نظر گرفتن خواست‌ها و نیازهای ساکنان به روش‌های غیر کارآمد انجام می‌گیرد در صورتی که می‌توان با تفکیک کارکردی سه نوع مسجد جامع، منطقه‌ای و محله ای، کار ویژه مساجد محله‌ای را هویت بخشی کرد.
در پرداخت به شهرسازی اسلامی و رعایت و رواج فرهنگ اسلامی در آثار و اماکن، باید به خوبی دریافت که قبل از هر اقدامی، ساخت و جایگاه مسجد در شهرسازی بر مبنای الگوی اسلامی و دینی، اولین رتبه را داراست. در دوران معاصر با وجود تغییرات عمده در روند زندگی و فعالیت و سایر عوامل و نیز تغییرات اساسی در جوامع و شکل گیری ساختارهای نوین اجتماعی، دین همچنان حضور مؤثر و پررنگی دارد.
بدین صورت که نهادهای دینی که ساختار و قالب‌های حضور دین در جامعه را صورت بندی می‌کنند از اهمیت اساسی برخوردار است که از مهم‌ترین مراکز وابسته به نهادهای دینی می‌توان به مسجد‌اشاره کرد که همزمان با ظهور اسلام به منظور گردهمایی‌ها و تجمعات دینی و سیاسی شکل گرفت. مساجد هم به لحاظ معماری و جنبه‌های هنری و هم نقش دینی و فرهنگی همواره دارای اهمیت بوده‌اند و طبیعتا میزان و درجه این اهمیت در دوره‌هایی که حاکمیت دینی نیز وجود داشته، بیشتر بوده است.
در کشورهای اسلامی و بعضا غیر اسلامی به هر کوی و برزنی که وارد می‌شوی مناره‌ای از دور از همه بناها برجسته‌تر است و این نشان از اهمیت والای این بنای مذهبی در جوامع اسلامی است. جایگاه و اولویت مهم این مکان مذهبی با نقش‌های بسیار مهمی که در فرهنگ و دین اسلام دارد، باید جزء اقدام‌های اساسی در زندگی مسلمین باشد. همواره دیده شده که حتی در دور افتاده‌ترین روستاها این بنای ارزشی با توجه به توان مردم ساخته شده است که علت آن را باید در نقش‌های مهم و زیادی که مسجد در زندگی و تربیت و... مردم و جامعه دارد باید جست‌وجو کرد.
مساجد نقش‌های بی‌بدیلی در ترویج فرهنگ، تمدن اسلامی، تربیت و...داشته و دارند، در طول تاریخ مسجد رابطه بسیاری با بازار، کتابخانه، عبادت، طبابت، دارالعماره، مدرسه، بهداشت، سیاست و حتی بزرگان، مراجع و روحانیت و...داشته است، که به واسطه این روابط نقش‌های مسجد را می‌توان در زندگی مردم و جامعه دریافت.
در بعضی شهرها در کنار مساجد وجود حمام، کتابخانه،صندوق‌های قرض الحسنه و... نشان ازاعتبار این موضوع و اهمیت نقش مساجد در میان جامعه و مردم بوده است. روحانیت، وعاظ، مربیان آموزشی و تربیتی، اساتید و فرهنگیان، بزرگان و متنفذین و همه اصحاب علم و دانش، رسانه‌های گروهی و...، نقش بسیار مهمی در ترویج این نقش‌ها را در مورد مساجد برعهده‌دارند.
اگربنای مسکن(خانه) و سرپناه ، به عنوان محلی برای دفاع ،حراست ، آسایش و راحتی خود و اهل خانه و فرزندان است، مسجد هم بنایی برای عبادت و آرامش روحی و روانی جامعه است. نما، ظاهر و محیط مسجد و...حتی نوع رنگ مسجد و شکل و فضای آن باید موثر و در ارتباط با روح و روان و آرامش فردی و جمعی باشد، رنگ آبی و لاجوردی (آسمانی) مایه آرامش روح و روان است.
لزوم به روز شدن مدیریت مساجد
با توجه به رشد علم و تکنولوژی و به خصوص ابزار و وسایل سمعی و بصری و آموزشی نوین و... در عصر کنونی دیگر نمی‌توان مدیریت مساجد را صرفاً به افراد سنتی و یا هر فردی سپرد یا بصورت باری به هر جهت، مدیریت کرد. به نظر می‌رسد در این موضوع لازم است رشته‌های دانشگاهی، تحت عنوان مدیریت اماکن مذهبی در دانشگاه‌ها تاسیس و افرادی را برای این مهم آموزش و تربیت کنند.
مساجد جایگاه و محلی برای عبور از ناملایمات دنیوی، وحدت و همدلی، تعاون، اطلاع‌رسانی، سلامتی، بهداشت روانی و روحی، نماد مدنیت، دانش، اجتماعی شدن، پیشگیری و آموزش، تربیت و... هستند. مسجد مکان مقدسی برای دفاع از ارزش‌ها و مبانی دینی و اعتقادی و در یک کلمه بنا به فرموده امام خمینی(ره) سنگر است. مسجد دژ مستحکمی است که در آن به دفاع از جسم و روح و ارزش‌های دینی و انسانی و... پرداخته می‌شود.
مسجد مأمن دستگیری بی‌پناهان است. مسجد جایگاه فریادخواهی و مبارزه با ظلم و بی‌عدالتی و آگاه سازی و پرداختن به امور مسلمین و امت اسلامی است. مسجد محل تجمیع رفتارهای فرهنگی و ارزشی و مذهبی است که نیازمند پرداختن بیشتر برای نسل جدید و همه مردم خواهد بود.
مساجد آینه اسلام و تمدن اسلامی و ابزاری تمدن ساز در طول تاریخ اسلام بوده است. محلی برای فراخوانی، وفاق، وحدت و همفکری در مسائل و مشکلات و انجام امور مهم و احیانا وقایع غیرمترقبه مانند سیل و جهاد و... بوده است.
بر ما مسلمانان و امت اسلامی واجب است که از این سنگر بسیار مهم به خوبی دفاع کنیم و هرچه بیشتر نسبت به نقش و اهمیت آن آگاه شویم و بدانیم که مساجد از مهم‌ترین سنگرهاست و روزی که مساجد از رونق بیفتند، ما باید احساس
خطر جدی کنیم.
امروزه اگر جرائم در جامعه زیاد می‌شوند بدانیم شاید دوری و خالی شدن مساجد بی‌تاثیر نباشد لذا هرچه حضور در مساجد بیشتر و پررنگ ترشود، نشاط و شادابی و سلامت روحی وجسمی، و تربیت نسل جدید بیشتر و در مقابل، میزان جرائم و تعداد زندانیان و انواع جرائم کمتر و زندان‌ها خالی و مشکلات تربیتی کمتر می‌شوند.
ما نباید از نقش مسجد و تاثیر آن در تربیت درست فرزندانمان غافل شویم، چرا که همین مساجد بودند که با حضور جوانان و نوجوانان فرزندانی برای جبهه و جنگ و دفاع از ارزش‌ها در کشور به خوبی تربیت کردند که مایه سربلندی کشور ما در طول تاریخ شد. در پایان توصیه می‌شود در بودجه‌های فرهنگی و ورزشی و توسعه مساجد و نقش‌های آن در کشور باید بازنگری کرد و بیش از این نگذاریم فاصله بین کتابحانه‌ها و پارک‌ها و... ایجاد شود و مساجد را به عنوان محلی برای آموزش و توسعه فرهنگی و آموزشی
تجهیز کنیم.
با این موضوع از صرف بسیاری از هزینه‌ها در دراز مدت جلوگیری خواهد شد. باید باور کرد که نقش مساجد و احیاء آنها، متناسب با روند و امور زندگی و مشکلات امروزی در جامعه ما یک ضرورت انکارناپذیر است و قدرت معنوی مساجد بیش از تصور و قدرت بازدارنده قانون است و افراد جامعه، نیازمند آرامش و فضای نورانی مساجد هستند.