راه‌های رویارویی با آلودگی هوا در کلانشهرها و کاهش مضرات جسمی-بخش نخست
فشار سرپنجه دیو آلودگی هوا بر گـلوی کلانــشهر
گالیا توانگر
آمار مربوط به پیامدهای آلودگی هوا را که ورق بزنیم؛ به نتایجی می‌رسیم که به راستی گواه این است که زنگ خطر جدی برای این معضل به ویژه برای کلانشهرها به صدا در آمده است.
دکتر صابریان رئیس‌مرکز اورژانس تهران با اشاره به آلودگی هوای پایتخت در روزهای گذشته می‌گوید: «به طور میانگین روزانه نزدیک به ۸ هزار تماس با اورژانس تهران برقرار شده است که این موضوع نشان دهنده تاثیرات منفی آلودگی هوا بر سلامت مردم است.»
غلظت دی‌اکسید نیتروژن در سال جاری افزایش پیدا کرده و شاخص ازن نسبت به میانگین بلند مدت در هوای تهران، نسبت به سال‌های قبل افزایش یافته که به دلیل افزایش دما و تشدید منابع آلودگی بوده است. سهم تقریبی انتشار کل ذرات معلق برای کلیه وسایل نقلیه برابر با ۷۰ درصد، پایانهها برابر با یک درصد، گرمایش خانگی و تجاری برابر با دو درصد و همچنین نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها و صنایع برابر با ۲۷ درصد است. براساس مستندات برنامه جامع پیشنهادی کاهش آلودگی هوای تهران که توسط معاونت حمل و نقل و ترافیک شهرداری تهران منتشر شد، سالانه بین ۴ تا ۵ هزار شهروند تهرانی جان خود را در مواجهه مستقیم با ذرات معلق از دست می‌دهند. همچنین، خسارت اقتصادی آلودگی هوای تهران بالغ بر 2/6 میلیارد دلار در سال است.
با دیدن این آمار، این سؤال در ذهن شکل می‌گیرد که بالاخره با چه راهکارهایی می‌توان از بارسنگین آلودگی‌ها کاست و شاخ غول آلودگی هوا را به ویژه در فصول سرد سال شکست؟
ماسک فیلتر دار؛ بهتر از هیچی!
صبح زود که از خانه به سمت محل کار خارج می‌شوی، با صف طولانی خرید ماسک فیلتردار روبروی داروخانه محله مواجه می‌شوی. این خود نشان دهنده عمق معضل آلودگی هواست.
مینا شهابی یک شهروند می‌گوید: «هراس آلودگی هوا و نیز مبتلا شدن به بیماری‌های فصلی نظیر آلرژی، سرما خوردگی و آنفلوآنزا مرا برای خرید ماسک فیلتردار به صف داروخانه کشانده است.»
وی در پی خِس خِس سینه و چند سرفه خشک، ادامه می‌دهد: «ته گلویم به شدت می‌سوزد و آبریزش بینی امانم را بریده است. ابتدا با ترس زیاد خیال کردم آنفلوآنزا گرفته‌ام، اما پس از مراجعه به پزشک متخصص متوجه شدم به آلرژی شدید ناشی از آلودگی هوا مبتلا هستم!»
این روزها بیمارانی که از توان ایمنی کمتری نسبت به اقشارسالم برخوردارند، بیش ازهمه در معرض خطر حمله قلبی، سکته و عفونت‌های ریوی قرار دارند؛ از این نظر می‌توان به کودکان، زنان باردار، سالمندان، بیماران دیابتی، بیماران دارای پیش زمینه بیماری‌های ریوی و قلبی و عروقی اشاره کرد.
بنی مهد، مدیر عامل یک شرکت دانش بنیان و دانش آموخته کارشناسی ارشد رشته نساجی از دانشگاه صنعتی اصفهان درباره تولید ماسک‌های نانویی می‌گوید: «تفاوت اصلی آلودگی هوای کشور ما این است که بالای ۸۰ درصد آلودگی هوای شهری ما مخصوصا تهران، کرج و اصفهان که هم اکنون با آن درگیر هستیم، ناشی از سوخت ناقص فسیلی است. مشکل اصلی که با این سوخت ایجاد می‌شود، تولید ذرات در حد نانومتر و تولید آلاینده‌های بسیار ریز است و وقتی آلاینده‌ها ریز‌تر شوند، خطر آن برای بدن بیشتر می‌شود و با ماسک‌های معمولی قابل فیلترکردن نیستند.»
بنی مهد می‌افزاید: «به همین دلیل به دنبال تولید ماسک‌های نانو رفتیم، چون به این نتیجه رسیدیم که ماسک‌های معمولی در روزهای آلوده کارایی ندارند. ماسک‌های معمولی فیلترکردنشان روی همان آلاینده‌های بالای دو و نیم میکرون است، ولی آلاینده‌های هوای ما زیر دو و نیم میکرون هستند و به راحتی می‌توانند از فیلتر ماسک‌های معمولی رد شوند.»
این دانش آموخته کارشناسی ارشد رشته نساجی تصریح می‌کند: «نانو الیاف ماسک‌های تولیدی ما کاری که انجام می‌دهد این است که فیلتر را روی ۳۰۰ میکرون انجام می‌دهد، یعنی قدرت ۱۰۰ برابری ماسک‌های معمولی دارد. این ماسک‌ها تولیدی نانو الیاف راندمان فیلتر ۹۹ درصدی دارند؛ یعنی فیلتر ماسک‌های معمولی ۷۰ درصد است و فیلتر ماسک‌های نانو ۹۹ درصد است. این ماسک‌های نانویی از سال ۹۳ وارد بازار شده‌اند و هم اکنون به تولید انبوه رسیده و در دسترس عموم است و هر کدام از آنها در داروخانه‌ها ۶ هزار تومان و در اکثر داروخانه‌ها موجود است. کمک‌های دانش بنیان به ما رسیده و ستاد نانو هم همیشه همراه ما بوده است و این ماسک‌ها را صادرات هم کرده‌ایم.»
راهکارهای ساده برای کاهش
مضرات جسمی آلودگی هوا
تنها کافی است که به مه آلودگی از پشت پنجره خانه یا محل کارتان خیره شوید، تا روزتان خراب شود و احساس تنگی نفس تمام روز همراهتان باقی بماند.
رضا مُقبلیان کارشناس ارشد بهداشت برایمان درباره چند راهکار ساده برای مقابله با مضرات جسمی آلودگی هوا توضیح می‌دهد: «از ورزش و پیاده‌روی جدا بپرهیزید. ورزش کردن بسیار ضروری است، اما نه در شرایطی که سموم را در هوای آزاد نفس می‌کشیم و به ریه‌ها فرو می‌دهیم. وقتی قرار است از خانه بیرون بروید و نمی‌توانید از بودن در فضای باز بپرهیزید از ماسک‌های فیلتردار N95/99 استفاده کنید. از گیاهانی که هوای خانه را تصفیه می‌کنند استفاده کنید. اگر در شهرهای صنعتی زندگی می‌کنید، استفاده از گیاهانی که هوای خانه را تصفیه می‌کنند، ضروری است. سراغ انواع گیاهان عنکبوتی بروید که قابلیت تصفیه هوا را دارند. این گیاهان می‌توانند در کمترین زمان ممکن آلودگی داخل فضای بسته را به حداقل برسانند.»
این متخصص بهداشت در ادامه می‌گوید: «فعالیت بچه‌ها در فضای بیرون از خانه را جداً محدود کنید. فراموش نکنید که کودکان به شدت آسیب پذیرند. از دستگاه‌های تصفیه هوا به خصوص در اتاق بچه‌ها، سالمندان و زنان باردار استفاده کنید. آنها بیش از بقیه در معرض آسیب‌های ناشی از آلودگی هوا قرار دارند. هر روز بخور بگیرید؛ با بخور گرفتن به مجاری تنفسی خود آرامش می‌‌دهید و استرس ناشی از آلودگی را از این مجراها دور می‌کنید. به طور معمول اجازه بدهید این بخور در فضای خانه جریان داشته باشد. مرکبات مصرف کنید؛ تا می‌توانید از مواد غذایی که منابع غنی از ویتامین C، منیزیم و امگا3 هستند، مصرف کنید تا سیستم ایمنی بدن خود را در برابر بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا تقویت کرده باشید. دمنوش‌های گیاهی بنوشید؛ به خصوص دم کرده زنجبیل یا در قالب چای یک الی دو بار در روز می‌تواند تاثیرات ناخوشایند ناشی از آلودگی هوا را به حداقل برساند.»
آلودگی هوا پوست و مو را نابود می‌کند
آلودگی هوا باعث چین و چروک، پیری، تلانژکتازی (عروق برجسته همراه با رنگدانه قهوه‌ای)، خارش، کهیر، اگزما و زخم‌های سطحی پوست می‌شود.
دکتر محمدعلی نیلفروش‌زاده رئیس‌مرکز تحقیقات پوست و سلول‌های بنیادی دانشگاه علوم پزشکی تهران با بیان این که آلودگی هوا واقعیت دنیای ماشینی و صنعتی است که می‌تواند بر ارگان‌های مختلف بدن آثار مخرب و زیانباری ایجاد کند، می‌گوید: «پوست اولین و گسترده‌‌ترین سد دفاعی بدن در برابر آلاینده‌های زیست محیطی، دود، ذرات معلق و مواد شیمیایی موجود در هوا محسوب می‌شود که اثرات مستقیم و غیرمستقیم، کوتاه مدت و دراز مدت مخربی را طی سال‌های زندگی متحمل می‌شود.»
رئیس مرکز تحقیقات پوست و سلول‌های بنیادی دانشگاه علوم پزشکی تهران با تاکید بر این که فرمالدئید از مهم‌‌ترین مواد آلاینده است و تماس با آن موجب تحریک و آلودگی چشم، پوست، مخاط و بروز علایمی چون تهوع، سرگیجه، التهاب و سوزش می‌شود، می‌افزاید: «در مطالعه سال ۲۰۱۰ روی ۴۰۰ نفر در آمریکا، اثبات شد که آلودگی هوا باعث چین و چروک، پیری، تلانژکتازی (عروق برجسته همراه با رنگدانه قهوه‌ای)، خارش، کهیر، اگزما و زخم‌های سطحی پوست می‌شود.»
بنابر اعلام روابط عمومی انجمن متخصصان پوست ایران، نیلفروش زاده، ریزش غیرطبیعی مو، گودی و کبودی اطراف چشم، ضایعات و برخی بدخیمی‌های پوستی را بخشی از عوارض بلندمدت آلودگی هوا بر بدن دانسته و می‌گوید: «شستوشوی مکرر دست و صورت، استحمام روزانه با شامپوهای معمولی و اجتناب از حضور در هوای آلوده اقدامی ضروری است.»
دبیر انجمن متخصصین پوست ایران، کاهش مصرف مواد آرایشی و عطر در روزهای آلوده سال، استفاده از دستکش‌های نخی سفید، همچنین شوینده‌های غیرصابونی (سیندت بار- متناسب با اسیدیته پوست)، کرم‌های مرطوب‌کننده و ضد آفتاب مناسب را نیز بسیار مهم دانسته و در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «این روزها در هنگام تماس با کودکان که حساس‌تر هستند باید بیشتر دقت کرد.»
در روزهای آلودگی هوا شیر و سیب بخورید
این روزها معضل آلودگی هوا به شدت همه مردم را کلافه کرده و سلامت آنها را به مخاطره انداخته است. دستگاه‌های متعددی در این باره اقدامات مختلفی انجام می‌دهند و وزارت بهداشت نیز به عنوان تأمین‌کننده و متولی سلامت جامعه، هشدارها و توصیه‌های تغذیهای برای کاهش آسیب‌های ناشی از آلاینده‌های هوا به مردم می‌کند.
زهرا عبدالهی، مدیرکل دفتر بهبود تغذیه وزارت بهداشت می‌گوید: «مردم برای مقابله با ضررهای ناشی از آلاینده‌های هوا میوه و سبزیجات بیشتری مصرف کرده و مصرف سیب و یک لیوان شیر را در برنامه روزانه خود داشته باشند.»
مدیرکل دفتر بهبود تغذیه وزارت بهداشت در پاسخ به این پرسش که وزارت بهداشت چه برنامه‌ای برای کنترل آلودگی هوا دارد؟ می‌گوید: «وزارت بهداشت تنها کاری که می‌تواند انجام دهد، دادن آموزش و هشدار به مردم است.»
وی ادامه می‌دهد: «برنامه مشترکی با سازمان محیط زیست و شهرداری داریم و وزارت بهداشت این موضوع را پیگیری می‌کند، اما وظیفه این وزارتخانه فقط این است که اعلام خطر کند که سلامت مردم در زمان بالا رفتن آلودگی هوا به خطر می‌افتد.»
مدیرکل دفتر بهبود تغذیه وزارت بهداشت با اشاره به آموزش‌های تغذیهای به مردم درباره زمان آلودگی هوا، می‌افزاید: «آموزش‌هایی در خصوص تغذیه مردم داریم. مصرف یک لیوان شیر کمک می‌کند تا از ضررهای آلاینده‌هایی که وارد بدن می‌شود، جلوگیری کند.»
عبدالهی با تأکید بر مصرف بیشتر میوه و سبزی در زمان آلودگی هوا، متذکر می‌شود: «مصرف روزانه یک سیب نقش بسیار خوبی برای کاهش ضررهای ناشی از آلاینده‌های هوا دارد.»
به خانه که رسیدید
دوش بگیرید
در پی تشدید آلودگی هوا در برخی شهرهای کشور، اورژانس کشور ضمن ارایه چند توصیه بهداشتی و تغذیهای به مردم، از شهروندان خواست از هرگونه فعالیتی که منجر به افزایش آلودگی هوا شود، خودداری کنند.
سازمان اورژانس کشور همچنین به شهروندان توصیه کرد تا حد امکان از خروج غیرضروری از منزل و تردد بی‌مورد در معابر شهری خودداری کرده و سفرهای غیرضروری در سطح شهر را حذف کنند.
اورژانس کشور همچنین به بیماران قلبی و تنفسی و مبتلایان به آسم، توصیه کرد که در فضاهای باز فعالیت نکنند و تا حد امکان از حضور در سطح شهر خودداری کرده و در منزل استراحت کنند.
بنا بر اعلام سازمان اورژانس کشور، ماندن در ترافیک و استنشاق هوای آلوده، سرعت ابتلا به آسم را در کودکان افزایش می‌دهد. به همین دلیل به شهروندان توصیه می‌شود تا حد امکان کودکان را در منزل نگه دارند و درها و پنجره‌ها را نیز بسته نگاه دارند.
به توصیه اورژانس کشور، لازم است کلیه ورزشکاران و شهروندان از هرگونه فعالیت فیزیکی و ورزشی از جمله دویدن و پیاده‌روی و سایر فعالیت‌های ورزشی هوازی، به ویژه در اوایل صبح خودداری کنند.
همچنین به عموم شهروندان توصیه می‌شود به اندازه کافی آب بنوشید تا با شستوشوی دستگاه گوارش و رفع عطش و خشکی دهان اثرات ناشی از آلودگی هوا کاهش یابد.
توصیه می‌شود از شیر، میوه‌جات و سبزیجات بیشتر استفاده شود و مصرف تنقلات کم ارزش مثل چیپس و پفک و نوشابه‌های گازدار کاملا حذف شود.
افرادی که در فضاهای باز مجبور به فعالیت هستند باید قبل از خوردن غذا دست‌ها و دهان خود را به‌طور کامل شست وشو دهند و پس از مراجعت به منزل حتما دوش بگیرند.