مسعود خرسندی
در مطلب حاضر چیستی شایسته‌سالاری و شاخصه‌ها و شرایط آن بر اساس آیات قرآن مورد بررسی و واکاوی قرار گرفته است.
***
اصطلاح صلاحیت از دیرباز در فرهنگ عمومی شرط تصاحب مسئولیت بوده است. از همین‌رو وقتی کسی برای منصب یا کاری معرفی می‌شد، اولین پرسش این بود که آیا شخص صلاحیت‌های لازم برای این مسئولیت یا کار را دارد یا نه؟ احراز صلاحیت یا به زبان امروزی شایستگی دغدغه همه کسانی است که بخواهند مسئولیت را به کسی بدهند. پدر و مادر برای همسری فرزندان یا دیگر مسئولیت‌های اجتماعی تلاش می‌کنند تا چنین صلاحیت‌ها و شایستگی‌هایی را برای آنان ایجاد و بستر مناسب تحقق آن را فراهم آورند. اجتماع بزرگ یعنی نظام اجتماعی سیاسی دولت نیز تلاش می‌کند تا با آموزش و پرورش چنین صلاحیت‌هایی را ایجاد کند؛ زیرا عقل سلیم به این نتیجه رسیده که اجتماعی می‌تواند تمدن‌ساز باشد و پیشرفت‌هایی داشته باشد که افراد اجتماع از صلاحیت‌های لازم برای مناصب و مسئولیت‌های گوناگون برخوردار باشند.
البته آموزش و تربیت افراد شایسته تنها یک بخش از فرآیند تمدن‌سازی و اجتماع سالم را تشکیل می‌دهد؛ زیرا بخش دیگر که بسیار مهم‌تر و اساسی‌تر است، احراز شایستگی برای هر مسئولیتی و نصب شایستگان در جایگاه خاص خودشان است؛ زیرا حتی اگر شایستگان و افراد دارای صلاحیت با تعلیم و تربیت، پرورش یافته باشند، اما در جایگاه خودشان قرار نگیرند، بلکه افرادی دیگر در جایگاه ایشان قرار گیرند که شایستگی آن منصب و مسئولیت را ندارند، در عمل این جامعه نه تنها به پیشرفت نمی‌رسد، بلکه یکی از علل و عوامل سقوط را فراهم می‌آورد؛ زیرا امیرمومنان علی(ع) می‌فرماید: یُسْتَدَلُّ عَلَی اِدبارِ الدُّوَلِ بِاَربَعٍ: تَضییعِ الاُصولِ وَ التَّمَسُّکِ بِالفُرُوعِ وَ َتقدیمِ الاَراذِلِ وَ تَاخیرِ الاَفاضِلِ؛ چهار عامل باعث شکست دولت‌ها می‌شود: ضایع کردن اصول و مسائل راهبردی، سرگرم شدن به فروع و مسائل غیراولویت‌دار و بی‌اهمیت یا کم‌اهمیت، بکار گماردن آدم‌های پست و ناشایسته سالاری، کنار گذاردن انسان‌های فاضل و ترک شایسته‌سالاری.(غررالحکم، ص ۳۴۲، ح ۷۸۳۵)
از نظر آموزه‌های قرآن، شایستگان و صالحان کسانی هستند که از ویژگی‌های خاصی برخوردار باشند؛ زیرا در یک نظام اسلامی بدون وجود این صلاحیت‌ها که صالحان از آن برخوردار هستند نمی‌توان امید داشت که نظام سیاسی موفق و کارآمدی وجود داشته باشد. خدا در قرآن به‌صراحت حکومت مصلح جهانی و آخر زمانی را متصف به حکومت صالحان می‌کند و می‌فرماید: و به تحقیق در زبور پس از ذکر یعنی تورات نوشتیم که زمین را بندگان صالح و شایسته ما به ارث می‌برند.(انبیاء، آیه ۱۰۵) باید یادآور شد که مراد از ذکر در آیه همان کتاب تورات است؛ پس خدا اول در کتاب تورات و سپس در کتاب زبور و در نهایت در قرآن به این نکته توجه می‌دهد که وراثت زمین و حکومت و حاکمیت آن متعلق به صالحان است که چنین شاخص‌هایی را دارند که در بخش بعدی بدان‌ها  اشاره می‌شود.
(مجمع البیان، ج ۷ – ۸ ، ص ۱۰۶؛ الکشّاف، ج ۳، ص ۱۳۸)
صالح از ریشه صلح و صلاح، ضد فساد و جنگ، به کسی گفته می‌شود که همواره در کار نیک و نیکی است و از فساد و جنگ پرهیز می‌کند.
از نظر قرآن، صالحان کسانى‌اند که در علم و ایمانشان به خدا و آنچه از نزد خدا آمده و نیز در صداقت، شهادت و توبه آنان خللى وارد نشده باشد و تمام عمر خود را در طاعت خدا بگذرانند و اموالشان را در راه رضاى او صرف کنند.(روح‌المعانى، ج ۴، جزء ۵، ص۱۱۴) صالحان در بالاترین مرتبه ایمان قرار دارند؛ زیرا اینان با آزمون‌های بسیار ایمان خویش را در عمل به اثبات رسانده‌اند و جزو صالحین قرار گرفته‌اند که مقامی برتر در میان اهل ایمان است.(عنکبوت، آیه ۹؛ انبیاء، آیات ۷۲ و ۷۵)
به هر حال، کسانی شایستگی مسئولیت را در یک نظام اسلامی دارا هستند که به مقام صالحان رسیده باشند (انبیاء، آیه ۱۰۵) و کسی که در این سطح از ایمان قرار نگرفته است، شایستگی ندارد تا در یک نظام اسلامی مسئولیت‌های خطیر آن را به عهده گیرد؛ زیرا هر گونه فقدان ویژگی‌های صالحان در این افراد مسئول به معنای ناشایسته‌سالاری به جای شایسته‌سالاری است؛ یعنی اگر در نظام‌های سیاسی غیر‌اسلامی، شاخص‌های شایسته‌سالاری اموری است که فلسفه و سبک زندگی آن نظام سیاسی تحمیل می‌کند، در نظام  اسلامی شاخص‌های شایسته‌سالاری تحقق عنوان صالح است که صلاحیت مسئولیت را برای او فراهم می‌آورد.
مهم‌ترین شاخص‌های صالحان
در آیات قرآن، شاخص‌هایی برای صالحان بیان شده است که اگر در کسی تحقق یابد، شایستگی پذیرش مسئولیت‌ها را در یک نظام اسلامی دارا خواهد بود؛ زیرا نظام اسلامی، نظام شایسته‌سالاری در قالب عنوان «صالحان» به معنا و مفهوم قرآنی آن است و اگر کسی این شاخص‌های صالحان را نداشته باشد، در حقیقت فاقد شاخص‌های مسئولیت در یک نظام اسلامی است و نمی‌تواند در این مسئولیت‌ها و مناصب قرار گیرد. بر این اساس احراز شایستگی برای تحقق شایسته‌سالاری در یک نظام اسلامی به معنای احراز شاخص‌های مشخص شده برای صالحان از نظر قرآن است.(انبیاء، آیه ۱۰۵) از مهم‌ترین شاخص‌ها، ویژگی‌ها و فضایل صالحان از نظر قرآن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- ایمان: ایمان برتر یکی از اصلی ترین شاخص‌های صالحان است. این ایمان به خدا و روز قیامت موجب می‌شود تا عملی را به گونه‌ای شایسته و صالح انجام دهند.(آل عمران، آیه ۱۱۴؛ عنکبوت، آیه ۹) کسی که در سطح عالی ایمان قرار ندارد، شایستگی ندارد تا در یک نظام اسلامی مسئولیت و منصبی را به عهده گیرد؛ زیرا نمی‌تواند در شرایط سخت و بحرانی مسئولیت خطیر خویش را به خوبی انجام دهد یا در برابر وسوسه‌ها و فتنه‌ها به سبب فقدان بصیرت ممکن است، تاب تحمل خویش را از دست بدهد و مثلا دست به اختلاس بزند و در بیت‌المال و مسئولیت حقوقی خیانت ورزد. در حالی که صالحان با ایمان قوی هرگز گرفتار «غل» و خیانت نمی‌شوند و قدرت و ثروت هنگفت، ایشان را فریب نمی‌دهد.
2- بندگان خاص خدا: همه هستی برای بندگی و عبودیت خدا آفریده شده و انسان می‌بایست این بندگی را به اراده و اختیار آزاد داشته باشد و در چارچوب قوانین اسلامی بندگی کند.(ذاریات، آیه ۵۶؛ بقره، آیه ۲۱) از نظر قرآن صالحانی شایسته منصب در نظام اسلامی هستند که در مقام بندگی به بندگی خاص برسند و مشرف به عنوان «عبادی‌الصالحون» شوند.(انبیاء، آیه ۱۰۵) دستیابی به این شاخص تنها با ایمان و اعمال صالح مبتنی بر قوانین اسلامی خواهد بود.(نمل، آیه ۱۹)
3- شکرگزاری: صالحان شایسته مناصب در نظام اسلامی، کسانی هستند که نسبت به قدرت و اقتدار و تمکنی که خدا به ایشان داده است، همه گونه شاکر خدا هستند. این شکرگزاری افزون بر زبانی و قلبی، به شکل عملی خودنمایی می‌کند؛ زیرا شکر عملی به معنای استفاده درست و مناسب از هر نعمت از جمله قدرت سیاسی و مناصب اجتماعی است که اهداف و فلسفه سیاسی را تامین می‌کند. در حقیقت به کارگیری قدرت و ثروت اجتماعی برای تحقق فلسفه وجودی نظام سیاسی مانند تامین امنیت و آرامش و آسایش و سعادت دنیوی و اخروی مردم از مصادیق شکر عملی است. به عبارت دیگر هر کسی در هر منصب و مسئولیتی که قرار دارد اهداف و کارویژه آن را تحقق بخشد، شاکر به شکر عملی است. شاخص مهم در احراز صلاحیت در نظام اسلامی همین شکر عملی است که باید در صاحب منصبان تحقق داشته باشد.(سباء، آیه ۱۳؛ نمل، آیه ۱۹)
4- امر به معروف و نهی از منکر: از دیگر شاخص‌های شایسته‌سالاری در نظام  اسلامی، این است که صاحب منصان می‌بایست اهل امر به معروف و نهی از منکر باشند. پس نه تنها خود عامل به معروف و تارک منکر هستند، بلکه در قبال اجتماع متعهد هستند تا هنجارها را تشویق بلکه به عنوان حق ولایت عمومی، امر کنند و از ناهنجاری‌ها و ضد ارزشی‌ها نهی کنند. باید توجه داشت که امر و نهی از مصادیق ولایت عمومی است که صاحب منصبان به سبب حضور در مناصب قدرت و حاکمیت نظام اسلامی می‌بایست بیش از دیگران به این مسئولیت بها داده و از ولایت برای مقاصد الهی بهره گیرند و به این فریضه اهتمام ورزند.(آل عمران، آیه ۱۱۴؛ حج، آیه ۴۱)
5- پرهیز از ترک اولی: چنانکه گفته شد، صالحان از نظر قرآن در برترین درجه ایمانی قرار دارند. از همین‌رو در زندگی خویش هیچ گناهی نمی‌کنند و حتی ترک اولی ندارند و هرگز به خود اجازه نمی‌دهند تا بدون رضایت‌مندی خدا کاری را انجام دهند و پیش از موافقت الهی از اقدام به کاری یا ترک کاری خودداری می‌کند؛ آنان همواره گوش به فرمان هستند و از کوچک‌ترین احتمال خطا و اشتباه پرهیز می‌کنند و  در هرکاری که گمان می‌کنند بر خلاف شریعت یا رضایت الهی است احتیاط می‌کنند. (قلم، آیات ۴۸ تا ۵۰)
6- توبه و انابه: صالحان شایسته در نظام اسلامی همان طوری که از هر خطا و گناهی پرهیز کردند، اهل انابه به سوی خدا هستند و از خدا می‌خواهند تا ایشان را در کارهایشان موفق داشته و شرایطی را فراهم آورد که خطا و گناهی را مرتکب نشوند و اگر به هر دلیلی خطا و گناهی مرتکب شدند به سرعت اعتذار می‌جویند و به درگاه خدا توبه و استغفار می‌کنند تا از آثار خطا و اشتباه در امان مانند و به اجتماع و مردم آسیبی نرسد.(توبه، آیات ۲۴ و ۲۵).
7- سرعت در کار خیر: مسئولان در نظام اسلامی می‌بایست اهل عمل جهادی و مدیریت جهادی باشند و در هر کار خیری که وارد می‌شوند با سرعت و پیشتازى انجام دهند؛ زیرا صالحان از نظر قرآن این دسته افراد هستند
(آل عمران، آیه ۱۱۴) و آنان می‌توانند مسئولیت‌ها را در نظام اسلامی در اختیار داشته باشند. (انبیاء، آیه ۱۰۵)
8- صبر و حلم: صالحان مردمانی صابر و حلیم هستند.(رعد، آیات ۲۳ و ۲۴؛ انبیاء، آیات ۸۵ و ۸۶، صافات، آیات ۱۰۰ و۱۰۱) بنابراین، احراز چنین صلاحیت‌ها برای مسئولان نظام اسلامی لازم و ضروری است؛ اما همان طوری که صاحبان مناصب در همه چیز می‌بایست برترین‌ها باشند، همچنین مسئولان نظام اسلامی برای تحقق اهداف و ایجاد تمدن اسلامی جهانی می‌بایست فراتر از صبوری در مقام حلم و بردبارى قرار گیرند و فشارهای سهمگین درونی و بیرونی را تحمل کنند. از همین‌رو قرآن در تبیین شاخص صالحان به حلم و بردباری افزون بر صبر توجه می‌دهد و مدیران و مسئولان نظام اسلامی را دارای این شاخص برمی‌شمارد. برهمین اساس حضرت ابراهیم(ع) خواهان این است که جانشین وی که از فرزندان اوست، دارای چنین شاخصی باشد.(صافات، آیات ۱۰۰ و ۱۰۱)
9- شجاعت: مدیریت جهادی نیازمند شجاعت است. صلاحیت مسئول در نظام اسلامی زمانی احراز می‌شود که شاخصه شجاعت را داشته باشد؛ زیرا بدون شجاعت نمی‌تواند تصمیمات سخت را در شرایط سخت و بحرانی عملیاتی کند و جزم اندیشه‌ای را به شکل عزم عملی به اجرا در آورد. از نظر قرآن، صالحان به سبب ولایت الهی و توجه به آن ، از شجاعت لازم برای برخورد با هرگونه امر ضد الهی از شرک و غیرشرک بهره‌مند هستند و در برابر فشارها مقاومت می‌ورزند و از هیچ توطئه‌ای نمی‌هراسند.(اعراف، آیات ۱۹۵ و ۱۹۶)
10- قیام:  یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های صالحان صلاحیت‌دار برای مناصب در نظام اسلامی، قیام به امرالله است که شامل قیام به عدالت و مانند آن است. اینان همان‌طوری که نماز را اقامه می کنند، «قوامین بالقسط» هستند و امر الهی را در اجتماع اقامه می‌کنند.
(آل عمران، آیات ۱۱۳ و ۱۱۴) باید یاد آور شد که در مورد «أمّه قائمه» در آیه یاد شده احتمالاتى وجود دارد؛ ازجمله اینکه مقصود از آن، قیام به طاعت خدا و امر الهی است. (مجمع البیان، ج ۱ – ۲، ص ۸۱۶) پس بر اساس یک برداشت که شواهد بسیاری برای آن است، صالحان شایسته برای مناصب در نظام اسلامی می‌بایست اهل «قیام» باشند که فلسفه انزال کتب و ارسال رسولان است.(حدید، آیه ۲۵) این قیام می‌بایست با اقامه نماز (حج، آیه ۴۱) و عدالت در سطح «مقوم» و «ملکه» باشد که در آیه به عنوان «قوامین بالقسط» بیان شده است.(مائده، آیه ۸)
11- آسان‌گیری: از دیگر شاخص‌های صالحان، عدم سخت‌گیری نسبت به مردم در کارها و مسائل آنان است.(قصص، آیه ۲۷) بنابراین، صاحبان مناصب در نظام اسلامی می‌بایست اهل سختگیری نسبت به همکاران به‌ویژه در بیت‌المال و آسان‌گیری نسبت به مردم باشند که در دعای امام زمان(ع) به عنوان
«علی‌الامراء بالعدل و الشفقه» بیان
شده است.
12- تخصص: از دیگر شاخص‌های صاحب منصبان شایسته در نظام اسلامی، داشتن تخصص در زمینه مسئولیت‌ها است، به‌طوری که اگر کسی صاحب تخصص نباشد، حق ندارد در جایگاه و منصب قرار گیرد. این همان علم مدیریت اقتصادی و مانند آن است که شخص می‌بایست دارای آن باشد.(یوسف، آیه ۵۵)
13- امانتداری: هر مسئولیتی از جمله مسئولیت خلافت الهی در زمین، امانتی از سوی خدا است که باید آن را مراعات کند. ولایت الهی که در ولایت نظام سیاسی خودنمایی می‌کند، از جمله امانت‌های الهی است.(احزاب، آیه ۷۲) بر همین اساس صالحان شایسته کسانی هستند که امین هستند و در امر مسئولیت‌های خویش خیانت نمی‌ورزند.
(یوسف، آیه ۵۵؛ قصص، آیه ۲۶)
آثار شایسته‌سالاری
از نظر آموزه‌های قرآن، عمل به شایسته‌سالاری و انتخاب مسئولان صالح برای مناصب آثار و برکاتی برای فرد و اجتماع دارد که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- مشروعیت نظام اسلامی: نظام اسلامی زمانی مشروعیت می‌یابد که فلسفه و سبک زندگی اسلامی را تحقق بخشد و تمدن اسلامی را در چارچوب آموزه های اسلامی و  قوانین آن ایجاد کند. وقتی صالحان شایسته در مناصب قرار گیرند، این هدف برآورده می‌شود. البته باید توجه داشت که از نظر قرآن، کسی که صلاحیت ندارد نمی‌تواند در مناصب نظام اسلامی قرار گیرد و انتخاب و یا جلوس شخصی ناشایسته به معنای فقدان مشروعیت اوست(انبیاء، آیه ۱۰۵)
2- فقدان مقبولیت سیاسی: مقبولیت سیاسی در گرو کارآمدی نظام سیاسی است. وجود افراد ناصالح در مناصب به معنای ناکارآمدی آن نظام است و موجب می‌شود تا نظام اسلامی مقبولیت خود را به سبب ناکارآمدی و عدم تحقق فلسفه وجود نظام سیاسی از دست بدهد.(حج، آیه ۴۱)
3- بهره مندی از امدادهای الهی: ولایت الهی که در ولایت صالحان خودنمایی می‌کند موجب می‌شود تا خدا فراتر از نصرت به نظام اسلامی و صاحب منصبان آن توجه کند و از جایی که گمان نمی رود به آنان یاری و امداد برساند؛ چنانکه این مساله در واقعه طبس و بسیاری از جنگ‌های صدر اسلام اتفاق افتاد.(اعراف، آیه ۱۹۶)
4- بهره‌مندی از فضل خاص الهی: نظام اسلامی با حضور شایستگان از فضل الهی بهره‌مند می‌شود؛ زیرا حکومتی است که منعم علیهم بر آن حاکمیت دارد.(نساء، آیات ۶۹ و ۷۰)
5- برخورداری از رحمت خاص الهی: همچنین نظام اسلامی با حضور صالحان شایسته مناصب الهی از رحمت خاص الهی در دنیا و آخرت سود می‌برد و به طور طبیعی کسانی که با آنان هستند نیز بهره‌مند از رحمت خاص الهی می‌شوند و سعادت را برای خویش رقم می‌زنند.
(انبیاء، آیات ۷۵ و ۷۶؛ غافر، آیات ۸ و ۹)