معضل آلودگی هوا و ریزگردها معطل مدیریت صحیح
مسعود بهرامی‌زاده
سال‌ها است که شهروندان شهرهای مختلف کشور به ویژه شهرهای بزرگ و پرجمعیت مانند تهران، مشهد، اصفهان و ... همزمان با آغاز فصل سرما یا از همان اوایل پاییز با کاهش دما شاهد پدیده آلودگی هوا هستند. این روزها نیز دوباره گرد خاکستری آلودگی فضای شهرهای بزرگ را پوشانده است.
شهرهای جنوبی و غربی کشور نیز سال‌ها است درگیر پدیده ریزگردها هستند.
این آلودگی ها در روزهایی از سال به حدی آزاردهنده است که براساس گفته‌های عباس شاهسونی، رئیس کارگروه سلامت هوای وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در سال 95 و فقط در پایتخت 4810 نفر براثر آلاینده های بیش از حد مجاز موجود در هوا فوت کردند. (تسنیم)
البته پدیده آلودگی هوا در شهرهای بزرگ جهان فراگیر است و نه تنها در ایران بلکه در کشورهای در حال توسعه و پیشرفته مانند چین نیز این پدیده به امری آزاردهنده و مهلک برای مردم تبدیل شده است، هرچند بسیاری از کشورها با اتخاذ شیوه های مختلف و مناسب در مسیر ساماندهی و رفع این معضل حرکت کرده‌اند.
تلاش افتان و خیزان مدیران شهری برای کنترل آلودگی و ترافیک
در چندسال اخیر در شهرهای مانند تهران، مشهد، اصفهان و... که در آنها با روند کاهش دما، روند افزایش آلودگی هوا نیز آغاز می‌شود، تدابیر و روش‌های متفاوتی برای کاهش آثار این شرایط اتخاذ شده است.
در تهران که به عنوان پایتخت کشور، هم جمعیت فراوانی را در خود جای داده است و هم وسایل نقیله غالباً به دور از استانداردهای آلایندگی و بسیار بیشتر از حد گنجایش در این شهر رفت و آمد می‌کنند، مسئولان و مدیران شهری چه در شهرداری و چه در شورای شهر و سازمان محیط زیست در کنار مواردی همچون بالابردن استانداردهای آلایندگی از سوی خودروسازان یا نصب فیلترهای دوده بر روی خودروهای دیزلی و یا تعطیلی موقت کارخانه‌هایی مانند سیمان‌سازی‌های اطراف تهران، غالباً بر گسترش استفاده از حمل و نقل عمومی و محدود کردن مناطق مرکزی و آلوده شهری برای تردد وسایل نقلیه شخصی تاکید کرده‌اند و راه حل اول و آخر این مشکل را در این روش‌ها جست‌وجو می‌کنند.
در این میان بعضاً و به دلیل انجام اقدامات نه چندان کارشناسانه طرح‌های متفاوتی در ادوار مختلف از طرف مدیران شهری اجرا شده است که در واقع تیری بوده است در تاریکی.
در همین راستا و از تابستان امسال در تهران به جهت کنترل ترافیک سنگین پایتخت و با هدف کنترل آلودگی هوا، طرح زوج و فرد که تا سال‌ها طرح بلامنازع مدیران قبلی شهر بود کنار گذاشته شد و به جای آن از «طرح کاهش آلودگی هوا» رونمایی شد.
براساس این طرح، هر پلاک خودرو در هر فصل امکان تردد فقط در 20 روز را در محدوده مشخص شده (محدوده زوج و فرد سابق) دارد، یعنی اگر در طرح سابق و به صورت تقریبی هر خودرو در هر فصل و براساس شماره آخر پلاک خودرو (زوج یا فرد) امکان تردد 45 روزدر هر فصل را داشت در طرح جدید این ایام به 20 روز کاهش پیدا کرده است و برای تردد بیشتر از این 20 روز باید مالک خودرو به ازای هر روز هزینه پرداخت کند.
هرچند این طرح از سوی اعضای شورای شهر به عنوان طرحی کم‌عیب و نقص معرفی شد، اما اکنون علاوه بر پلیس، شهروندان زیادی نیز نسبت به این طرح جدید انتقاد دارند.
رئیس پلیس راهنمایی و رانندگی تهران، در انتقاد از طرح کاهش آلودگی هوا در مهر امسال، اظهار داشت: زمانی که طرح جدید آغاز شد قابل پیش‌بینی بود که کسانی که قبلا از وسیله شخصی استفاده می‌کردند، خودروی خود را در منزل نمی‌گذارند بلکه با تغییر مسیر به هر صورتی که شده خود را به مقصد می رسانند. این یکی از نگرانی‌های ما بود که همان زمان هم به شهرداری اعلام کردیم. این اتفاق حتی در همان تابستان هم رخ داد و حدود 15 تا 20 درصد به ترافیک معابر پیرامونی به ویژه بزرگراه شهید همت، شهید چمران و امام علی(ع) افزوده شد.
بنابر گفته سردار مهماندار، اجرای این طرح نه تنها تردد در شهر را کم نکرده و به تناسب آن آلودگی‌های ناشی از تردد خودروها نیزکاهش نکرده است، بلکه مشکلات ترافیکی قبلی را نیز تشدید نموده و به دلیل محدود شدن مسیرهای رفت و آمد و به ویژه در ساعات تعطیلی ادارات ترافیک سنگینی را به شهروندان تحمیل کرده است.
همچنین رئیس پلیس تهران هفته گذشته به انتقاد از این طرح پرداخت. سردار حسین رحیمی با بیان اینکه پلیس در کف خیابان است و مدیریت ترافیک را به‌عهده دارد، اظهار داشت: اکنون شهروندان در ترافیک عصرگاهی رنج می‌برند و دل‌نگرانند، به‌طور مثال اکنون حدود ساعت 16 تا 16:30 اداره‌ها تعطیل می‌شوند اما تا ساعت 19 (پایان طرح) محدوده طرح بسته است و بر معابر اطراف محدوده طرح به‌ویژه بزرگراه شهید همت، فشار بار ترافیکی وارد می‌شود که این موارد باید اصلاح شود.
جالب آنکه شورای شهر بعد از تصویب این طرح و اجرای آن تازه به اشکالات طرح اذعان می‌کند و مشکلات را از روی دوش خود برداشته و برعهده شورای ترافیک می‌اندازد.
رئیس کمیسیون عمران و شهرسازی شورای شهر تهران با اشاره به نامه پلیس درباره ایرادات مطرح شده به طرح کنترل آلودگی هوا گفته است: ما به عنوان اعضای شورا این ایرادات را قبول داریم اما در این زمینه تصمیم‌گیرنده نیستیم و این موارد باید در شورای ترافیک بررسی و تصمیم‌گیری شود. نکته مهم این است که مگر در هنگام تصویب این طرح ها از نظرات علمی و کارشناسانه و جامعه دانشگاهی استفاده نمی شود که پس از مدت کوتاهی معایب مختلف آن خودنمایی می‌کند؟
اما فارغ از درست یا غلط بودن انتقادها به طرح‌های مختلف مدیریت شهری برای کنترل آلودگی هوا و ترافیک، آنچه که مشهود است در شرایط کنونی و به ویژه در شهرهایی مانند تهران یا اصفهان و مشهد، برای کاهش آثار ناشی از آلودگی هوا، همزمان با ایجاد محدودیت درمناطق پرتردد شهری و استفاده از وسایل نقلیه شخصی باید امکانات و ناوگان حمل و نقل عمومی مانند مترو و اتوبوس به سرعت گسترش و افزایش یافته و نوسازی شوند، چراکه براساس روحیات شهرنشینی از عوامل موثر بر انتخاب وسیله نقلیه برای عبور و مرور در شهرهای بزرگ «راحتی، خلوتی و در دسترس بودن» وسیله است و اگر این شرایط محیا نباشد بسیاری از شهروندان شهرهای بزرگ استفاده از وسیله شخصی و تحمل ترافیک را بر استفاده از وسایل نقلیه عمومی «فرسوده، شلوغ و نامناسب»
ترجیح می‌دهند.
با توجه به آنچه که ذکر شد و نقل قول‌های مدیران شهری و کشوری مبنی برنبود بودجه برای نوسازی ناوگان حمل و نقل عمومی و عاجز بودن شهرداری از خرید حتی 1000 اتوبوس یا افزودن 50 واگن به خطوط مترو در پایتخت -که محل تجمع امکانات است- چه برسد به شهرهای دیگر، به خودی خود واضح است که معضل افزایش آلاینده‌ها در روزهای سرد سال و آلودگی هوا همچنان به قوت خود باقی
خواهند ماند.
البته ناگفته نماند که در این میان نباید از تلاش‌های شهرداری تهران که سعی می‌کند معضل نبود بودجه برای وسایل حمل و نقل عمومی را با فعالیت هایی از جمله افزایش فرهنگ دوچرخه‌سواری جبران کند غافل شد، هرچند که پرواضح است که این حرکت نیز همچون نوری ضعیف در تاریکی نخواهد توانست کفاف جمعیت انبوه در تهران را بدهد.
نکته مهم اینکه در ارائه و تصویب طرح‌های مقابله با آلودگی هوا برخی نکات مغفول مانده‌اند. به عنوان مثال تردد با موتور به جای اتومبیل در محدوده طرح ترافیک یا محدوده کاهش، یک راهکار جایگزین و فراگیر از سوی شهروندان است، این در حالی است که حجم انبوه موتورسیکلت‌هایی که وارد محدوده‌های مذکور می‌شوند خود عامل افزایش تصاعدی آلودگی هستند، به طوریکه به گفته رئیس سازمان استاندارد، موتورسیکلت‌ها غالباً چهار برابر خودروها باعث آلودگی هوا می‌شوند!
معضل ریزگردها و مشکلات مدیریتی
اما در سال های اخیر در کنار معضل آلودگی هوا در شهرهای مختلف کشور، در شهرهای جنوبی و غربی و در مواقعی مناطق شرقی کشور مردم با معضل ریزگردها و گرد و غبار دست به گریبان هستند. این مشکل که در برخی ایام دامنه آن به مناطق مرکزی کشور نیز کشیده می‌شود، چندسالی است که به امری طبیعی برای مردمان این مناطق تبدیل شده است و از آنجا که تا حد زیادی از اقدامات مدیران اجرایی کشور در این خصوص ناامید شده‌اند، متاسفانه و از روی ناچاری سعی می‌کنند خود را با این شرایط وفق بدهند.
در این شرایط سازمان محیط زیست به عنوان مسئول اصلی حل این مشکل عملکرد مطلوب و محسوسی نداشته است و شدت و ضعف این مشکل تابعی از وضعیت جوی و به عبارتی بر عهده «قضا و قدر» است. این در شرایطی است که این سازمان در کنار سایر سازمان‌های مسئول وظیفه دارد با جدیت بیشتری وارد میدان شده و با ریشه‌یابی علمی و دقیق معضل در مسیر مقابله و مدیریت آن قدم بردارد.
اما در سال‌های اخیر، گاهی یک مدیر ریزگردهای آزاردهنده را دارای منشأ داخلی می‌داند و دیگری ریزگردها را به کشورهای همسایه و داعش و...ربط می‌دهد. در شرایطی که هنوز بر سر منشأ اصلی اتفاق نظر قطعی وجود ندارد مدیریت موضوع نیز چنگی به دل نمی‌زند.
آنچه به نظر می‌آید، آلودگی هوا چه با منشأ سوخت‌های فسیلی و چه ریزگردهای ناخوانده، معضلی بی‌پایان یا سرنوشت تغییرناپذیر نیستند بلکه راه حل و رفع آنها مدیریت صحیح و دلسوزانه و استفاده از نظرات و ظرفیت های اساتید و محققان دانشگاه، استفاده درست از امکانات و تزریق بودجه مناسب و استفاده صحیح از آن در کنار بهره بردن از تجربیات مفید جهانی است. در این صورت می‌توان هوای پاک و سلامتی را به هموطنان در اقصی نقاط کشور هدیه داد.