مهار انباشت و کنترل معضلات زباله پلاستیکی در چرخه طبیعت- بخش نخست
بازوهای سمی اختاپوس پلاستیک چنبره زده بر آب و خاک
گالیا توانگر
اختراع پلاستیک از اواخر قرن نوزدهم و در حدود سال ۱۹۵۰م آغاز شد. تولید پلاستیک در سطح جهانی در سال ۱۹۵۰ معادل 3/2 میلیون تن بوده، در سال ۱۹۹۳ معادل ۱۶۲ میلیون تن و در سال ۲۰۱۵ به ۴۴۸ میلیون تن رسیده است. مدت زمان تخمین زده شده برای طول عمر یک کیسه پلاستیکی از ۴۵۰ سال تا ماندن برای ابدیت است! در ابتدا تصور می‌شد که این اختراع به نفع آسایش و رفاه بشری باشد، اما هم‌اکنون یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های زیست محیطی پیش روی زمین، معضل «اختاپوس پلاستیک» است که بازوهایش را در محیط‌های آبی و خاکی فرو برده و سرطان گونه تا اعماق باور نکردنی آب اقیانوس‌ها نفوذ پیدا کرده است.
همین چندی پیش در خبرها آورده شد که در عمق باور نکردنی اقیانوس(عمقی که حتی تجهیزات پیشرفته زیر دریایی نیز تا کنون در آن شناور نبوده اند) یک قاب شکسته و پلاستیکی گوشی تلفن همراه پیدا شده است. این خبر گویای این حقیقیت تلخ است که تا چه حد اختاپوس پلاستیک نفوذش را گسترش داده و تا چه اندازه تخریب زیست محیطی بشر دامنه‌دار شده است! بیش از ۵ تریلیون قطعه از مواد و تولیدات پلاستیکی در حال حاضر در اقیانوس‌ها شناورند!
آمار جهانی درباره نفوذ اختاپوس پلاستیک چه میگویند؟
۷۳ درصد سواحل در کشورهای مختلف جهان آلوده به انواع ضایعات پلاستیکی هستند: پاکت سیگار، بطری‌های یک بار مصرف، بسته‌بندی غذا، کیسه خرید و … تا سال ۲۰۵۰ تمام پرندگانی که در نواحی ساحلی زندگی می‌کنند، از پلاستیک تغذیه خواهند کرد. در سال ۲۰۱۵، بیش از 9/6 میلیون تن زباله پلاستیکی تولید شده که در حدود ۹ درصد آن بازیافت، ۱۲درصد سوزانده و ۷۹ درصد آن در طبیعت رها شده است. در هر دقیقه، یک میلیون بطری پلاستیکی آب در سطح جهان به فروش می‌رسد. بزرگ‌ترین بازار مواد پلاستیک در حال حاضر صنایع بسته‌بندی است. آمارها نشان می‌دهد بیش از نیمی‌از کیسه‌های پلاستیکی تولید شده به زباله تبدیل می‌شود. بیشتر ضایعات پلاستیکی هرگز سوزانده یا بازیافت نمی‌شوند. ۷۰۰ گونه از جانوران دریایی در حال حاضر از زباله‌های پلاستیکی تغذیه می‌کنند و یا در زباله‌های پلاستیکی زندگی می‌کنند. بیش از ۴۰ درصد کیسه‌های پلاستیکی، تنها برای یک‌بار مصرف شده و سپس به زباله تبدیل می‌شوند.
سبک زندگی گذشتگان
راهی پیش روی مصرف کمتر پلاستیک
زمانی را به یاد بیاورید که مادران ما همیشه برای نان، سبزیجات و محافظت بسیاری از خوراکی‌ها کیسه‌های زیبای پارچه‌ای با گل‌های رنگارنگ می‌دوختند. هم محیط آشپزخانه شاد و رنگی بود و هم سلامتی اعضای خانواده در چنبره پلاستیک به خطر نمی‌افتاد.
در صف نانوایی سنگکی محله کیپ تا کیپ مشتری ایستاده است. تنها یک نفر- یک خانم مسن و خانه‌دار- با خودش کیسه پارچه‌ای زیبایی برای حمل نان آورده است و بقیه کیسه پلاستیکی از نانوا طلب می‌کنند، به‌ویژه اگر تعداد بالایی نان بخواهند و حملش بدون کیسه سخت باشد؛ اما غافلند که این کیسه پلاستیکی چه اختاپوس خوش خط و خالی است و چطور بر کیفیت نان درونش تأثیر می‌گذارد که به مرور زمان در بدن زمینه‌ساز بیماری‌های مهلکی می‌گردد.
مهدی حمزه‌نژاد یک کارشناس کیفیت نان برایمان توضیح می‌دهد: «نایلونِ نایلکس از پلی‌تریدهای سبک و سنگین تشکیل می‌شود که این پلی‌تریدها یا همان پلاستیک از مواد نفتی و پتروشیمی تهیه می‌شوند که حتی بوییدن مواد نفتی خود برای سلامتی زیان بار است. این کیسه‌ها، مواد شیمیایی هستند که وقتی به جسم داغ برخورد می‌کنند، تمام مولکول‌هایی که به‌صورت اتم‌ها در کنار هم قرار گرفته‌اند، در کوتاه‌ترین زمان ممکن آزاد و وارد نان می‌شوند. استفاده از این نان باعث بدخیمی‌ها و عوارض گوارشی می‌شود و به مرور زمان ممکن است سبب ابتلای ما به انواع سرطان‌ها به‌ویژه سرطان دستگاه گوارش شوند. زمانی که این کیسه‌ها و ظروف پلاستیکی، جایگزین اجناس پارچه‌ای و کاغذی خود شدند، شاید کمتر کسی فکر می‌کرد در آینده‌ای نزدیک همین جایگزین‌ها، تبدیل به یکی از معضلات اصلی محیط زیست شوند و حتی لازم باشد به گذشته برگردیم و دوباره از همان کیسه‌های پارچه‌ای استفاده کنیم.»
وی ادامه می‌دهد: «تحقق رواج استفاده از کیسه‌های نخی به‌جای کیسه‌های پلاستیکی یک راهکار قابل اجرا و الزامی‌در نانوایی‌هاست. می‌توان توزیع این کیسه‌های نخی را در نانوایی‌ها باب کرد. البته درست است که کیسه‌های نخی نسبت به کیسه‌های پلاستیکی هزینه بالاتری دارند، اما فراموش نکنید شما یک کیسه نخی را یک‌بار می‌خرید و ده بار و یا بیشتر استفاده می‌کنید. ضمن اینکه قابلیت شست و شو هم دارد. لازم است یک جاهایی برای تأمین سلامتی‌مان هزینه کنیم تا بیشترش را متضرر نشویم.»
روزانه هر تهرانی با سه کیسه پلاستیکی!
آمارها میگویند هر تهرانی به‌طور متوسط روزانه سه كیسه پلاستیكی وارد چرخه طبیعت می‌كند! در كلانشهر تهران حدود هزار تن از 7500 تن زباله تولید شده در روز، پلاستیك و نایلون است كه صرفه‌جویی یك كیسه پلاستیكی در هفته توسط هر خانوار ایرانی، می‌تواند از مصرف حدود یك میلیارد كیسه پلاستیكی در سال جلوگیری كند. در ایران سالانه بیش از 2 میلیون تن پلاستیك تولید می‌شود.
در هر غرفه میوه و تره بار 8/5 كیلوگرم پلاستیك مصرف می‌شود و در شمال تهران این حجم پلاستیك 13 كیلو و در شرق تهران 6 كیلو بوده است، بنابراین روزانه 21 تن و سالانه 7/5 میلیون تن كیسه پلاستیكی فقط در میادین میوه و تره‌بار استفاده می‌شود.
هر چند با فرهنگ‌سازی‌هایی که بیشتر از جانب گروه‌های خود جوش مردمی صورت گرفته، توجه به عدم استفاده از کیسه‌های پلاستیکی در سنوات اخیر فراگیری بیشتری پیدا کرده، اما باز هم در سواحل، کنار جاده‌ها و یا در جنگل‌ها شاهد انباشت زباله‌های پلاستیکی هستیم.
یکی از راهکارهایی که در کشورهای دیگر برای مهار انباشت زباله پلاستیکی در نظر گرفته‌اند، تقویت سیستم بازیافت و نیز تشویق شهروندان برای تفکیک زباله از مبدا است.
سعید نجفی یک شهروند تهرانی بر اساس مشاهده عینی و تجربه شخصی خود برایمان توضیح می‌دهد: «دریکی از کشورها دیدم شهروندان با اشتیاق زباله پلاستیکی خود را به سطل‌های هوشمند تحویل می‌دهند و به ازای آن سکه یا بلیت برای حمل‌ونقل عمومی دریافت می‌کنند، این قبیل شیوه‌های تشویقی اثر بخشی بسیار خوبی برای جلب توجه شهروندان به اهمیت موضوع بازیافت زباله‌های پلاستیکی دارد.»
وی ادامه می‌دهد: «كشورهای بسیاری برنامه حذف كیسه‌های پلاستیكی را به اجرا درآورده و هزینه استفاده از آن را برای مصرف‌كنندگان افزایش داده‌اند. كنیا، با وضع قوانین بسیار سختگیرانه و جریمه‌های سنگین برای وارد كنندگان و تولید‌كنندگان پلاستیك سعی در پاكسازی طبیعت از این معضل بزرگ دارد. بسیاری از كشورهای دیگر عرضه كیسه‌های رایگان در فروشگاه‌ها را ممنوع كرده و استفاده از زنبیل و كیسه‌های دائمی را تشویق میكنند. البته فرهنگ‌سازی بیشتر از اهرم جبر پاسخ می‌دهد و باید از پتانسیل‌های مختلف رسانه‌ای و حتی سینمایی برای‌ترویج این مهم در بین مردم کمک گرفت.»
جست‌وجوی روش‌های بازیافت
صد در صدی پلاستیک
نظرات در مورد استفاده پلاستیک در صنعت بسته‌بندی متفاوت است و به دو شاخه بزرگ تقسیم‌بندی می‌شود.
طوبی کمالی کارشناس ارشد محیط زیست دریایی در گفت‌و‌گو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «برخی موافق استفاده صد درصدی از پلاستیک در صنایع بسته‌بندی‌اند و میگویند پلاستیک به دلیل کم هزینه و بادوام‌تر بودن وقتی در صنعت بسته‌بندی استفاده شود، از اتلاف انرژی وهزینه‌ها می‌کاهد؛ بنابراین باید روی شیوه‌های بازیافت هرچه بیشتر مواد پلاستیکی کار کنیم. البته ناگفته نماند که دست‌اندرکاران بسته‌بندی پلاستیکی بالطبع جزو این گروهند. آنها نمی‌خواهند یک شبه بساط پلاستیک برچیده شود تا سودهای کلانی به جیب بزنند. از این روست که حتی آب را در بطری پلاستیکی عرضه می‌کنند که همواره گفته شده بسته‌بندی پلاستیکی برای خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها آسیب‌رسان سلامت مردم است. اما گروه دوم مخالف صد درصدی استفاده از پلاستیک در صنایع بسته‌بندی و حتی ساخت برخی کالاها هستند. این گروه اخیر اکیدا تأکیدشان بر این است که زباله پلاستیکی نباید وارد آب اقیانوس‌ها و دریاها شود که تأکیدشان درست و بجاست.»
از وی سؤال می‌کنم: «نظر خود شما به‌عنوان یک مطالعه‌گر به کدام گروه نزدیک‌تر است؟» وی پاسخ می‌دهد: «این یک حقیقت است که ما نمی‌توانیم صد درصد پلاستیک را از عرصه زندگی روزمره خود حذف کنیم و خیلی جاها این ماده به ما کمک می‌کند که از هدر رفت انرژی جلوگیری کنیم. برای مثال استفاده از پلاستیک‌ها در ساختمان‌سازی و عایق‌کاری از هدر رفت مقدار زیادی از انرژی جلوگیری می‌کند. درصد بالایی از انرژی در کشورهای مختلف در خانه‌ها عموما برای سرمایش و گرمایش مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ بنابراین افزایش بهره‌وری از انرژی به میزان چشمگیری به ما کمک خواهد کرد تا مصرف انرژی را کاهش دهیم. محصولات پلاستیکی در خانه از فوم‌های عایقی گرفته تا درزگیرها، به سازندگان کمک خواهد کرد تا از مصرف انرژی در خانه‌ها بکاهند. یک مطالعه نشان داده است که استفاده از پلاستیک‌ها در خانه‌ها می‌تواند به مقدار چشمگیری از مصرف انرژی بکاهد. تنها مصرف مقدار اندکی پلاستیک می‌تواند تا مدت‌ها منجر به ذخیره انرژی گردد.»
این کارشناس ارشد محیط زیست دریایی در ادامه می‌گوید: «امروزه، ما قادریم مقادیر گسترده‌ای از پلاستیک‌ها همچون بطری‌ها، فنجان‌ها، ظروف نگهداری و کیسه‌ها را بازیافت کنیم. همه موافقند که جای پلاستیک‌ها در اقیانوس‌ها نیست با این وجود آلودگی‌های دریایی یکی از معضلات این روزها است. سازندگان پلاستیک‌ها امروزه با دولت‌ها، دانشمندان و مردم در تعاملند تا راه‌حلی برای جلوگیری از ورود پلاستیک‌ها به محیط زیست بیابند. بیش از 260 پروژه در سراسر دنیا در جریان است تا از آلودگی‌های دریایی بکاهد، اما همچنان راه بسیار است. هر یک از ما باید نقش خود را تا جای ممکن برای کاهش این آلودگی‌ها انجام دهیم.»
مزایای استفاده از
كیسه‌های غیرپلاستیكی
كارشناسان موارد زیر را درباره مزایای استفاده از كیسه‌های غیرپلاستیكی مطرح میكنند:
اول: كیسه‌های سازگار با محیط‌زیست
46 درصد كمتر از كیسه‌های پلاستیكی‌تركیبات پایه نفتی و رزینی دارند.
دوم: فرآیند تولید كیسه‌های سازگار با محیط زیست، چهار برابر انرژی كمتر و شش برابر آب كمتر نسبت به تولید كیسه‌های كاغذی مصرف میكنند.
سوم: كیسه‌های سازگار با محیط زیست در مراحل پیش از تولید 34 درصد كمتر از كیسه‌های پلاستیكی، گازهای گلخانه‌ای تولید میكنند.
چهارم: كیسه‌های سازگار با محیط زیست در صورت دور انداخته شدن در محیط غیرسمی ظرف 240 روز یا حتی كمتر، در معرض تابش نور خورشید تجزیه می‌شوند.
حالا خود قضاوت کنید که با حذف هرچه بیشتر کیسه‌های پلاستیکی تا چه حد می‌توانید محیط زیست عاری از چالش را به فرزندانتان هدیه دهید؟