محمدرضا تقوی

روزه رمضان و برکات آن
روزه، عمل صالح و عبادی است که در همه روزهای سال به جز روزهای خاصی چون عید فطر و قربان جایز و در برخی روزها مستحب است، اما در روزهای ماه مبارک رمضان گرفتن روزه برای هر مستطیع دارای شرایط واجب و لازم است و ترک آن موجب کفارات و مجازات است.
خداوند در آیه 183 سوره بقره آن را فریضه‌ای قطعی برای مسلمانان دانسته و بیان نموده که در شرایع دیگر الهی نیز این واجب به عنوان حکم الهی وجود داشته است. براساس آیاتی از قرآن از جمله آیه 187 سوره بقره، خوردن و نوشیدن و مباشرت با همسر پس از طلوع فجر تا درآمدن شب حرام بوده و روزه‌دار باید از آنها پرهیز و اجتناب نماید، اما پس از درآمدن شب برایش جایز است تا بخورد و بیاشامد و مباشرت داشته باشد.
این محدودیت‌ها نسبت به مهم‌ترین و اساسی‌ترین بخش‌های زندگی مادی و دنیوی انسان اعمال می‌شود تا انسان به صبر و شکیبایی دست یابد و تاب و تحملش افزایش یافته و بتواند در برابر فشارهای هواهای نفسانی مقاومت کند و به تقوا دست یابد. دست‌یابی به تقوا به انسان کمک می‌کند تا بتواند در برابر فشارهای نفس مقاومت کرده و از هرگونه رفتار خطرناک و حرام و پلید و زشتی اجتناب نماید و به خاطر یک لقمه آب و نان و لذت جنسی به ظلم و ستم نپردازد و گرفتار وسوسه‌های شیطانی نشود. (بقره، آیه 183)
خداوند به پاداش عمل روزه، برای روزه‌دار اموری را فراهم آورده که از جمله آنها می‌توان به مغفرت الهی (احزاب، آیه 35)، پاداش و اجر عظیم (همان)، بشارت الهی (توبه، آیه 112)، بهشت ابدی سرشار از همه امکانات خوردنی و نوشیدنی و لذت‌های بی‌پایان دیگر (همان) و مانند آن اشاره کرد.
روزه از چنان اهمیتی برخوردار است که خداوند پذیرش توبه در قتل خطایی را منوط به روزه گرفتن دانسته است. (نساء، آیه 92) چنانکه یکی از مهم‌ترین راه‌های استعانت از خداوند در کنار نماز، روزه قرار داده شده است. به این معنا که انسان از راه روزه می‌تواند از امدادهای الهی در همه مشکلات و مصیبت‌های زندگی بهره‌مند شود و موفقیت و پیروزی را برای خود رقم زند. (بقره، آیات 45 و 153 و نیز روایات تفسیری)
روزه و مقام شکرگزاری
خداوند در آیه 185 سوره بقره می‌فرماید که روزه یکی از راه‌های شکرگزاری به خداوند و موجب سپاسگزاری به درگاه اوست. ماه رمضان همان ماهی است که در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، کتابی که مردم را راهبر و متضمن دلایل آشکار هدایت و میزان تشخیص حق از باطل است. پس هر کس از شما این ماه را درک کند باید آن را روزه بدارد و کسی که بیمار یا در سفر است باید به شماره آن، تعدادی از روزهای دیگر را روزه بدارد. خدا برای شما آسانی می‌خواهد و برای شما دشواری نمی‌خواهد تا شماره مقرر را تکمیل کنید و خدا را به پاس آنکه هدایتتان کرده است به بزرگی بستایید و باشد که شکرگزاری کنید.
بنابراین از نظر خداوند یکی از راه‌های شکرگزاری و رسیدن به مقام شاکرین، گرفتن روزه بویژه در ماه مبارک رمضان و اتمام روزه به تمام و کمال در روزهای معین و محدود آن است.
پس می‌توان با روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان به مقام شاکرین در آمد و از آثار و برکات شکرگزاری به درگاه خداوند بهره‌مند شد. کسی که در ماه رمضان روزه می‌گیرد از سه قسم شکر زبانی و قلبی و عضوی، همه اقسام به‌ویژه قلبی و عضوی را انجام داده و نشان داده که انسانی دارای شناخت احسان و تصور و اظهار آن است؛ یعنی با روزه گرفتن نشان می‌دهد که محسن و احسانش را می‌شناسد و با این‌گونه اعمال در صدد نشر احسان و تشکر از احسان‌کننده برمی‌آید.
از آیات قرآنی برمی‌آید که شکرگزاری به درگاه خداوند در حقیقت شکر نسبت به خود است (نمل، آیه 40؛ لقمان، آیه12؛ زمر، آیه7) و این‌گونه است که شخص روزه‌دار در مقام شاکران از نعمت و احسانی الهی بیشتر و بهتر بهره‌مند شود.
از نظر آموزه‌های قرآنی شکرگزاری به درگاه خداوند امری ارزشمند و ستودنی است (ابراهیم، آیه5؛ لقمان، آیه31؛ سباء، آیه19) و همین شکرگزاری خود مایه ارزشمندی انسان می‌شود. (انعام، آیات 52 و 53) بنابراین اگر کسی می‌خواهد کاری ارزشمند و ستودنی انجام دهد و ارزش خود را در پیشگاه خداوند بالا برد، باید روزه را به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای شکرگزاری مورد توجه قرار دهد.
شکرگزاری از طریق روزه آثار بسیاری برای انسان دارد که از جمله آنها می‌توان به بهره‌مندی شاکر از آیات آفاقی و انفسی الهی (اعراف، آیه 85؛ لقمان، آیات 12 و 31؛ شوری، آیه33)، افزایش نعمت (ابراهیم، آیه7؛ نمل، آیه40؛ لقمان، آیه 19)، برگزیدگی از سوی خداوند (نحل، آیات 120 و 121)، بصیرت و بیداری از راه تصریف آیات و راه‌های گوناگون (اعراف، آیه 58)، قرار گرفتن در زمره صالحان (نحل، آیات 121 و 122)، بقا و تداوم نعمت (نحل، آیه 112؛ سبا، آیات 15 و 16)، حمایت پیامبر (انعام، آیات 52 و 53)، توانایی درک آیات الهی (ابراهیم، آیه5؛ لقمان، آیه31)، رشد اقتصادی (نحل، آیه 112؛ سباء آیات 15 و 16)، رضایت خداوندی (زمر، آیه7)، شکر متقابل خداوندی (نساء، آیه147)، قبولی اعمال (احقاف، آیات 15 و 16)، موفقیت در امتحان و آزمون الهی (نمل، آیه40)، رهایی و نجات از عذاب الهی (نساء، آیه147؛ قمر، آیات 34 و 35)، نیکی در دنیا و آخرت (نحل، آیات121 و 122) و هدایت ویژه و راهیابی به صراط مستقیم الهی (نحل، آیات 120 و 121) و مانند آنها اشاره کرد.
باتوجه به این آثار و برکات و مانند آن است که خداوند به انسانها توصیه می‌کند تا شکرگزار نعمت‌های الهی باشند که از جمله راه‌‌های شکرگزاری عملی، گرفتن روزه در روزهای ماه مبارک رمضان است.
شرایط سخت و آزمونی دشوار
روزه خود به خود کاری سخت و تکلیفی دشوار است؛ چراکه روزه پاگذاری روی امیال و هواهای نفسانی و لذت‌هایی است که اصولاً زندگی دنیوی و مادی بشر با آن گره خورده است. بسیاری از مردم که اکثریت چند میلیاردی جهان را تشکیل می‌دهند، شبانه روز در تلاش هستند تا بهترین‌ها و بیشترین‌ها را در لذت‌جویی داشته باشند و با خوردن و نوشیدن و پوشیدن و مباشرت با جنس مخالف لذت ببرند. برای همین گرفتن هر یک از این لذت‌ها به اجبار و اختیار به معنای سلب معنا و مفهوم زندگی برای آنان است. اصولاً معنای آزادی را جز تلذذ نمی‌دانند و وقتی از آزادی سخن به میان می‌آورند و یا از حقوق بشر دم می‌زنند معنا و مفهومی جز تلذذ بیشتر و بهتر مراد نیست.
بنابراین، اینکه انسان بخواهد حتی در ماه کوتاه پاییز و زمستان روزه بگیرد سخت و دشوار و تکلیفی به یک معنا ناشدنی برای بیشتر مردم است، حال چه برسد که در روزهای بلند و گرم تابستان و بدتر از آن در هنگام کار در زیر آفتاب سوزان و تشنگی‌آور بخواهد روزه بگیرد و از خوردن و نوشیدن دست بکشد. از این‌رو خداوند روزه گرفتن و نماز خواندن را تنها عمل کسانی می‌داند که اهل خشوع و خضوع هستند و برای خداوند و در راه خداوند صبر پیشه می‌گیرند. (بقره، آیات 45 و 135 و 183و 187).
روزه برای بسیاری سخت و دشوار است و در تابستان و آفتاب بلند و روزهای درازش آزمونی دشوارتر. از این‌رو پیامبر(ص) روزه گرفتن در گرمای تابستان را همچون جهاد با جان می‌داند که یک رزمنده انجام می‌دهد. ایشان می‌فرماید: الصوم فی الحر جهاد؛ روزه گرفتن در گرما، جهاد است. (بحارالانوار، ج96، ص257)
چنین آزمون سخت است که به عنوان سپر در برابر دوزخ عمل می‌کند و انسان را در قیامت از آتش دوزخ و تشنگی آن روز حفظ می‌کند. امام رضا(ع) می‌فرماید: انما امروا بالصوم لکی یعرفوا الم الجوع و العطش فیستدلوا علی فقر الاخر؛ مردم به انجام روزه امر شده‌اند تا درد گرسنگی و تشنگی را بفهمند و به واسطه آن فقر و بیچارگی آخرت را بیابند. (وسائل الشیعه، ج4 ص4 ح5 علل‌الشرایع، ص10)
روزه‌دار در شرایط سخت‌تر و دشوارتر است که اخلاص خود را نشان می‌دهد و شکر نعمت وجود و نعمت‌های دیگر را به‌جا می‌آورد؛ زیرا چنین شخصی هر آنچه که نفس می‌پسندد و می‌خواهد را در راه رضا و خشنودی خداوند کنار می‌گذارد و با آنکه بدن به این امور نیاز دارد محدودیت‌هایی را برای او ایجاد می‌کند تا شکر بدنی و روانی را به‌جا آورد و حق الهی را ادا نماید. امیرمؤمنان علی(ع) می‌فرماید: صوم النفس عن لذات الدنیا انفع الصیام؛ روزه نفس از لذت‌های دنیوی سودمندترین روزه‌هاست. (غرر الحکم، ج1 ص416 ح64) چرا که پا گذاشتن روی هواهای نفسانی بسیار سخت است. انسان هر آنچه را دوست می‌دارد برای خشنودی خداوند کنار می‌نهد و جهادی سخت را در پیش می‌گیرد و هر آنچه به عنوان حلال بوده را به حکم الهی اکنون حرام می‌شمارد و از آن اجتناب می‌کند تا عادت کند در برابر حرام‌های دیگر بتواند مقاومت کند و سرتسلیم فرود نیاورد. در حقیقت کارگاه رمضان با حرام کردن ابتدایی‌ترین و اساسی‌ترین نیازهای بشر در یک زمان محدود، به آدمی در عمل می‌آموزد تا از حرام‌های الهی در تمام عمر پرهیز کند. امیرمؤمنان(ع) درباره نقش این کارگاه عظیم الهی می‌فرماید: الصیام اجتناب المحارم کما یمتنع الرجل من الطعام و الشراب؛‌روزه پرهیز از حرامها است همچنانکه شخص از خوردنی و نوشیدنی پرهیز می‌کند. (بحارالانوار، ج 93، ص 249)
به هر حال، روزه‌گرفتن در شرایط سخت و دشوار از مهم‌ترین آزمون‌های الهی است که نشان می‌دهد چه کسی شاکر و سپاسگزار واقعی خداوند و نعمت‌های بی‌شمار اوست؛ زیرا اگر کسی در حالت عادی به شکل زبانی شکر کند یک امر عادی و طبیعی است اما اگر این شکر را در عمل و میدان سخت جهاد نفس نشان دهد واقعا معلوم می‌شود که شاکر واقعی بوده و از مقام شاکران و آثار و برکات آن بهره‌مند خواهد شد.
بسیاری از مردم در شرایط سخت نمی‌توانند از آزمون و ابتلا بیرون آیند، مگر آنکه واقعا اهل خلوص و خضوع و خشوع در برابر خداوند باشند و تنها رضایت حضرت حق را بخواهند.
برخی فواید روزه
روزه فواید بسیاری دارد که در برخی از روایات به آن اشاره شده است. از جمله اینکه پیامبر اکرم فرمود: هر کس رمضان را از روی ایمان و برای خدا و پاداش او، روزه بگیرد و به عبادت برخیزد، گناهان گذشته‌اش آمرزیده می‌شود. «الأمالی للطوسی: ص 150، حدیث 247، بحار‌الأنوار: ج 96، ص 366، حدیث 42 و نیز ج 97، ص 17، حدیث 35.)
و نیز حدیث معروف الصوم جنت من النار؛‌ روزه سپری است در برابر آتش دوزخ، اشاره به همین موضوع است.
در حدیث دیگری از امام علی(ع) می‌خوانیم که از پیامبر اکرم(ص) پرسیدند:‌ چه کنیم که شیطان از ما دور شود؟ فرمود: الصوم یسود وجهه، و الصدقه تکسر ظهره، و الحب فی‌الله و المواظبه علی‌العمل الصالح یقطع دابره، والاستغفار یقطع و تینه؛ روزه روی شیطان را سیاه می‌کند و انفاق در راه خدا پشت او را می‌شکند و دوست داشتن به خاطر خدا و مواظبت بر عمل صالح، دنباله او را قطع می‌کند و استغفار، رگ قلب او را می‌برد. (تفسیر نمونه، ذیل تفسیر آیه)
در نهج‌البلاغه به هنگامی که امیرمؤمنان علی(ع) فلسفه عبادات را بیان می‌کند به روزه که می‌رسد چنین می‌فرماید: والصیام ابتلاء لاخلاص الخلق؛ خداوند روزه را از این جهت واجب فرموده که روح اخلاص در مردم پرورش یابد. (تفسیر نمونه، ذیل تفسیر آیه)
و نیز در حدیث دیگری از پیامبر اکرم(ص) می‌خوانیم: ان للجنه بابا یدعی الریان لا یدخل فیها الا الصائمون؛ بهشت دری دارد به نام‌ «ریان» (سیراب‌شده) که تنها روزه‌داران از آن وارد می‌شوند. (تفسیر نمونه، ذیل تفسیر آیه)
مرحوم صدوق در «معانی الاخبار» در شرح این حدیث می‌نویسد انتخاب این نام برای این در بهشت به خاطر آن است که بیشترین زحمت روزه‌دار از ناحیه عطش است، هنگامی که روزه‌داران از این در وارد می‌شوند چنان سیراب می‌گردند که بعد از آن هرگز تشنه نخواهند شد.