حسن آقایی
اتوبوس‌های زحمتکش و بعضاً زحمت‌ساز همان اتوبوس‌های کهنه و پر از خاطره گرمازدگی سال پیش و پیشترند که در طول سال میزبان‌مان بودند. فرقی نکرده چون گرمای تابستان همان است که بود. کل قالب و جسم‌شان از هر طرف تحت سلطه آفتاب سوزان است و مسافران عوض نشده از کهنسال و بیمار و دردمند تا کودکان همراه والدین و خود راننده، همگی در سونای تابستانی چنین وسایل حمل‌ونقل اسقاط مشارکت داریم که منزل به منزل هر ایستگاه میهمان هستیم. توصیه این است که هنگام پیاده شدن درحالی که عرق از سر و صورت می‌چکد حواس‌مان به چند پله باشد اگرچه هنگام سوار شدن به پله‌های حدود یک متر فاصله از زمین تا کف ماشین حواسمان جمع بود و آرام بالا آمدیم.
در گزارش پایانی مطالب و نکاتی دیگر و از نگاهی دیگر به مباحث کاستی‌ها و علت‌های ماندگاری مشکلات، راهکارها، تغییرات در ساختار و جایگاه جهانی ظرفیت تولید اتوبوس در کشورمان به بیان و تحلیل کارشناسان و نظرات برخی شهروندان و رانندگان در چند و چون‌های وضعیت اتوبوس‌های مسافربری تهران پرداخته شده است.
لرزش اتوبوس بدون خنکای کولر
«آذری»، مسافر پر و پا قرص روز و شب اتوبوس‌های مبدا و مقصد اصفهانک قدیم (پاسدار گمنام)- بازار است که مسافران زیاد و مسیرشان پر پیچ و خم است. اگرچه راه دست‌انداز ندارد اما اتوبوس‌ها هنگام حرکت دایم تکان‌های شدید می‌خورند که نشان از فرسودگی و معایب آن‌ها است.
وی که شاغل در مؤسسه‌ای فرهنگی است، یک مشکل دیگر را نبود کولر در اتوبوس‌ها مطرح می‌کند که سبب رنجش و ناراحتی مسافران خاصه افراد سالخورده و کسانی که مشکل تنفسی دارند، می‌شود.
به گفته این شهروند، این سختی‌ها برای انبوه مسافران همواره بوده و هنوز وجود دارند و تاکنون مسئولان ذی‌ربط مورد توجه و رسیدگی قرار نداده‌اند. حال با آغاز فصل تابستان همچنان انتظار دارند ماشین‌های دارای کولر به این خط داده شوند و نسیم آسایش بخش فضای اتوبوس‌ها جریان یابد.
از شهروند دیگری به نام «کسمایی» مسافر خط بیهقی نظرش را درباره کم و کیف اتوبوس‌ها می‌پرسم. او لحظاتی در سکوت به نقطه‌ای نگاه می‌کند. بعد آرام می‌گوید: «اتوبوس هرچی باشد نسبت به نرخ کرایه‌اش خوب است. من راضی هستم اما زمان پیک ترافیک اتوبوس کم است یا به واقع مشکل همان ازدحام ماشین است. هرچه باشد حالا که هوا رو به گرما دارد و اتوبوس هم کولر نداشته باشد تأخیر در چنین وضعیتی سخت خواهد بود مخصوصاً برای اشخاصی که مشکل تنفسی دارند و یا کم‌بنیه و سالمند هستند.»
«محسن چایچی»، شغل آزاد می‌گوید: «اتوبوس‌های داخل شهری همیشه در منظر عمومی است و باید زیبا و تمیز و بدون نقص و دارای تجهیزات کامل باشند.»
رانندگان چه می‌گویند؟
با گشت‌وگذار در منطقه‌ای از شهر تهران با چند نفر راننده و مسئول کنترل خط که طبعاً بایست شناخت حرفه‌ای از وضعیت کم و کیف اتوبوس‌های حمل‌نقل شهری دارند، گفت‌وگو کنیم.
گفته‌ها حاکی از آن است که ماشین‌های قدیمی کولر ندارند و اتوبوس‌های اسکانیا پلکان متحرک دارند و «355»ها اسقاطند، گازسوزها هنگام حرکت در مسیر لرزش و سر و صدا تولید می‌کنند. یکی هم می‌گفت کولر ماشینش ضعیف است اما سیستم گرمایش خوب است. با «گوهری» راننده اتوبوس یک دو دقیقه‌ای در پیاده‌رو مشغول گفت‌وگو هستم. چند مسافر سوار شده‌اند. مسئول خط می‌آید و می‌گوید حرکت کند. به اتفاق راننده سوار اتوبوس می‌شوم. گفت‌وگو مقداری ادامه می‌یابد از جمله عمر مفید اتوبوس‌های شهری 10 سال است، این اتوبوس 7سال است کار می‌کند. تعویض و تبدیل به احسن آن پس از عمر مفید بستگی به شرکت مربوطه دارد. او نیز درباره سیستم سرمازا می‌گوید و این که اتوبوسش کولر دارد اما اتوبوس‌های قدیمی فاقد کولر هستند. می‌گویم نگهدارد پیاده می‌شوم مقداری می‌روم و دوباره به ایستگاه بازمی‌گردم.
«شریفی» راننده دیگر فرصت اندک دارد. از او نیز درباره عمر اتوبوس‌ها می‌پرسم. می‌گوید: «6-7 سال است که بعد از این مدت باید از رده کار خارج شوند البته اگر بشود! این راننده می‌گوید کولر خودرو‌اش ضعیف است ولی گرمازایی آن خوب است و سپس درباره پلکان‌های ورود و خروج مسافران به سکودار بودن بی.آر.تی»ها بسنده می‌کند.
پیشتر در جایی دیگر یک راننده به نام «علیرضا» درباره تجهیزات رفاهی اتوبوس می‌گفت اتوبوس در شهری مثل تهران با جمعیت انبوه و ترافیک سنگین، تماماً باید استاندارد و مجهز به وسایل تسهیلاتی باشند به این معنا که شرایط و مقتضی موقعیت زمان را داشته باشند.
به گفته این شهروند، امکانات رفاهی را بیشتر اتوبوس‌های جدید چند سال اخیر دارند و مسافران احساس راحتی می‌کنند. از سوی دیگر باید گفت بسیاری از اتوبوس‌های کنونی قابل قبول و درخور سرویس‌دهی نیستند که آلودگی صوتی و کهنگی‌شان مخل سلامت و ناقض زیبایی‌های عمومی است.
بر طبق قرارداد شرکت و مالکیت اتوبوس عمر اتوبوس 7 سال است و پس از این مدت اتوبوس اسقاط محسوب می‌شود و باید اتوبوس نو جایگزین شود اما چنین نمی‌شود. درباره لزوم کولر هم چنین است که اگر اتوبوس دارای شیشه ثابت باشد اما کولر نداشته باشد باید مسافران از راننده بخواهند در این مورد اقدام کند.
«علی یاری» در مسئول کنترل خط یک ایستگاه چنان نگاهی به دو موضوع مطروحه دارد.
با او در حالی گفت و گو می‌کنم که نظارت و حرکت به موقع اتوبوس‌های دارای مسافر را مدیریت می‌کند. وی درباره مسئله پلکان اتوبوس‌ها اظهار می‌کند که «فقط اتوبوس‌های اسکانیا هستند که پلکان‌شان متحرک و بالا و پایین می‌آیند. وی می‌گوید: « از پله‌های بلند ورود و خروج داخل اتوبوس می‌شود و با فشار یک دکمه همزمان هر دو پله در اول و در آخر اتوبوس بالا و پایین می‌رفت. او می‌گوید متحرک بودن پله‌ها مشکل رفت و آمد معلولان، کهنسالان و افراد دردمند از پله‌ها سریع برطرف می‌شود چون همان طو که مشاهده شد ارتفاع پله‌ها حدود 20سانتیمتر می‌شود.»
اتوبوس‌ها متاسفانه تبدیل به احسن نمی‌شوند
وی در ادامه، پیرامون مدت عمر مفید اتوبوس‌ها می‌گوید: «عمر مفید اتوبوس‌ها براساس قرارداد شرکت با مالک اتوبوس 7سال است. یعنی از زمان صفر تا 7سال عمر سودمند آن‌ها است. بعد اتوبوس باید اسقاط شود و جایگزین آن ماشین نو شود ولی متاسفانه تبدیل به احسن نمی‌شود.»
«یاری» سپس راجع به کولر در اتوبوس با این اظهار که تمام اتوبوس‌های اسکانیا کولر دارند، می‌افزاید: «اتوبوس‌های دارای شیشه ثابت اگر کولر نداشته باشند باید مسافران معترض شوند و بخواهند تا در این باره اقدام شود.»
او همچنین از آن می‌گوید که «ماشین‌های گازسوز معمولا هنگام روشن کردن موتور نسبت به دیزلی، تکان دارد، لیکن لرزش‌ها در مسیر به علت نقص فنی است.»
ایران یکی از 10 ظرفیت تولید اتوبوس جهان است
گزارش را با گفت وگو با کارشناس صنعت خودرو ادامه می‌دهم. پرسش‌ها کم و بیش پیرامون موضوعات گزارش روز گذشته است به علاوه این سؤال: اتوبوس‌های درون شهری تولید داخل چه تغییرات ساختاری و تسهیلاتی یافته‌اند؟. پاسخ «سیامک میراحمدی» را می‌خوانید:‌«تغییرات ساختاری که در صنعت خودرو نسبت به گذشته صورت گرفته است شامل قوای محرکه، اتاق، امکانات رفاهی، ایمنی و آپشن (option) ها که امکان ارتقاء سطح داشته است. اما باید گفت کشور ما هم اکنون یکی از 10 ظرفیت مهم تولید خودروهای مسافربری دنیا است و حداقل بیش از 15 شرکت خودروسازی در این زمینه فعالیت می‌کنند. هم چنین باید دانست ظرفیت اتومبیل‌سازی ایران دست کم 20هزار دستگاه در سال است که رقم قابل توجهی است. یعنی کارخانه‌ها چنانچه شرایط باشد می‌توانند سالانه این رقم اتوبوس تولید کنند که طبعا تاثیر زیادی در ارتقا سطح اشتغال جامعه خواهد داشت.»
دلایل کاهش عمر مفید اتوبوس
وی درباره عمر سودمند اتوبوس‌های درون شهری به شناسه متداول جهانی آن اشاره دارد و چنین توضیح می‌دهد: «قاعده متوسط برای تعیین عمر اتوبوس نرم دارد که در کشورها ملاک می‌باشد و در واقع باید همان نرم در ایران پیاده شود اما بعضا به دلیل دانش اندک در این خصوص برخی از رانندگان نسبت به وسیله حمل و نقل استفاده نادرست دارند و با بی‌ملاحظگی و بی‌توجهی به توصیه‌های شرکت سازنده در سرویس و نگهداری صحیح به موقع و اصولی، باعث می‌شوند غالبا عمر مفید محصول، کمتر از آن تعریف نرم باشد. در نتیجه چنانچه مثلا اتوبوسی 10-12 سال کار کند در ایران ممکن است حداکثر باشد که در واقع اتلاف سرمایه است. بنابراین، در چنین وضعی است که عمر اتوبوس، کمتر از عمر مفید تعریف شده کاهش می‌یابد.»
این کارشناس در آخر همین مبحث ارقامی چنین ارایه می‌دهد: «هنوز متوسط عمر اتوبوس‌های بین شهری‌مان یازده و هشت دهم، مینی‌بوس بیست و سه و نه دهم و داخل شهری حدود 10 سال است.»
پاسخ برای مشکل کولر و پله‌ها
«میراحمدی» سپس در خصوص دلیل نبود کولر در بسیاری از اتوبوس‌ها، با بیان این‌که بخشی از محصولات مربوط به سال‌های قبل و قدیمی هستند این در حالی است که برخی از اتوبوس‌های بین شهری حتی با عمر بالای 20 سال کار می‌کنند، می‌افزاید: «در آن زمان خیلی بحث نصب کولر مطرح نبوده چرا که خریدار اتوبوس نخواسته است. در حالی که می‌توانست درخواست نصب تجهیزات رفاهی کند. در چنین احوالی، تولیدکننده دخیل نبوده است. اما به تدریج که دانش تولید خودرو پیشرفت کرده تجهیزات رفاهی هم بیشتر مطرح شده است.»
ادامه گفتار وی پیرامون مشکل پله‌های اتوبوس درون شهری است. او در این مورد اظهار می‌کند: «اتوبوس‌های جدید در حال حاضر عمدتا به صورت LOWFLOOR هستند، یعنی اتوبوس‌هایی که بین درهای ورودی و خروجی اول و دوم کف خودروشان به اندازه کافی کاملا پایین آمده است به نحوی که در راهرو و مابین درها و در مجاورت درها هیچ پله‌ای نیست. این وضعیت شامل همه اتوبوس‌های «بی.آر.تی» می‌شود که 6-7 سال است این نوع اتوبوس‌ها تولید شده و در تمام خطوط اتوبوسرانی داخلی شهرهای بزرگ فعالیت می‌کنند.»
نگرشی چندسویه به عوامل مشکل‌ساز
برای «نوذری» که می‌گوید لیسانسیه مکانیک است، خلاصه‌ای از مجموعه سؤالات پیشگفت شده را برمی‌شمارم. او با بیان این‌که معضلات از منظر مردم معلوم است و اگر در بخش فنی عینا دیده نشوند لیکن کهنگی و نبود کولر در خودرو را می‌بینند و خوشایندشان نخواهد بود. واقعیت چنین وضعیتی گویای استفاده بیش از عمر و فراتر از استقامت و قاعده تعیین شده و یا علایم بد رانندگی، نبود رسیدگی به وقت نسبت به محورهای موتور، اجزای فنی و تجهیزات جانبی خودرو و نیز ضعف مسئولیت‌پذیری می‌باشند.وی در این ارتباط اضافه می‌کند: «چه بسیار خودروهایی از هر نوع کاربری ظرف مدت سه چهار سال کارکرد دچار مشکلاتی از جمله تولید سروصدا و آلایندگی شده است ولی نمی‌شود گفت چنین وسایل حمل‌ونقل موتوری به زمان فرسودگی رسیده‌اند بلکه واقع امر ناشی از همان دلایل مورد اشاره یعنی عدم توجه راننده به مسایل فنی خودرو است.»
ادامه بیان نظرات این تحصیلکرده مکانیک، محور فرهنگ‌سازی و توسعه فرهنگ‌مداری است که به گفته وی فرهنگ بهره گرفتن درست در نگهداری از خودرو و نحوه رانندگی نزد برخی افراد کم‌اعتنا شده است. این گروه افراد که اتوبوس، سواری، موتورسیکلت و کامیون شخصی در اختیار دارند تنها به راندن و سرعت وسیله نقلیه‌شان توجه دارند. گاه آدم با این جور رانندگی و سهل‌انگاری نسبت به سلامت و آسایش سایرین مواجه می‌شود. (لبخند می‌زند) وی ادامه می‌دهد: «اگر آن‌گونه استفاده از پرنده و چرنده و یا هر وسیله مکانیکی و ابزاری صورت گیرد به چه روزگار سختی خواهند افتاد؟ و چه داد و فریادی خواهند کرد!
سؤال این است: برخی از ما در نگهداری کامل هر نوع وسایل و لوازم مورد استفاده از جمله همین اتوبوس‌های شهری مورد احتیاج عمومی و یا خودروهای شخصی چرا کوتاهی می‌کنیم و این لازمه را سرسری می‌گیریم.»
رابطه فرهنگ‌مداری و رفع مشکلات
چرا رفتار خوب و مناسب، کم است؟
وی در ادامه می‌گوید برگردیم به سؤال‌تان، تابستان شروع شده و نیاز به استفاده از کولر است از جمله در تمام اتوبوس‌های شهری و بین راهی. فضای اتوبوس پرجمعیت بدون وسیله خنک‌کننده کلافه‌کننده است به‌ویژه برای اشخاص ناخوش‌حال کولر نیز آنان را آسایش می‌بخشد. موضوع دیگر پله‌های نزدیک به یک متر بسیاری از اتوبوس‌های قدیمی است که برای مسافران در هر سن و سالی خاصه سالمندان موقع رفت و برگشت از آن‌ها سبب آزردگی‌شان می‌شود. وی در ادامه مبحث فرهنگ‌محوری که پیشتر اشاره کرد، می‌افزاید: «در این زمینه به نظرم همه نارسایی و کاستی‌ها به نوعی ربط به فرهنگ‌مداری دارند. متأسفانه در خیلی از موارد و مایحتاج فردی و جمعی کمتر به توسعه فرهنگ‌سازی توجه شده است. در حالی که وجود و عاملیت فرهنگ زیربنای استوار همه امور در زندگی و وظیفه انسان است.»