چالشی به نام همانندجویی پایان‌نامه‌ها!
همه دانشگاه‌ها و مراکز آموزش‌عالی ملزم به ثبت پایان‌نامه‌های دانشجویان خود در سامانه پژوهشگاه علوم و فناوری ایران (ایرانداک) هستند.
سامانه همانندجوی ایرانداک با هدف کشف کپی‌برداری در پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها و مقالات با هدف پیشگیری از بدرفتاری‌های علمی فعالیت می‌کند. این سامانه با دریافت متن از کاربر و مقایسه خودکار آن با متن کامل پایان‌نامه‌های کارشناسی‌ارشد و رساله‌های دکتری موجود در پایگاه‌های ایرانداک، نوشته‌های همانند را بازیابی می‌کند و میزان و منابع اطلاعات آنها را به استاد راهنما و مؤسسه گزارش می‌دهد. البته این همانندی به معنای بدرفتاری علمی نیست و تصمیم‌گیری درباره آن با استادان و مؤسسه‌هاست.
به گفته رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری ایران تا سال 97 حدود ۵۰۰ هزار پایان‌نامه و رساله و حدود ۱۳۰ هزار پروپوزال در پایگاه اطلاعات علمی ایران (گنج) ثبت شده و از سال پیش روند ثبت پایان‌نامه‌ها در این سامانه افزایش یافته است.
در این بین، اخیرا آیین‌نامه مقابله با تخلفات پژوهشی و علمی در هیئت دولت به تصویب رسید که سخت‌گیری درباره بررسی پایان‌نامه‌ها و مقالات را افزایش داد.
پیرو این آیین‌نامه اداره کل امور دانش آموختگان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری هم از افزایش نظارت بر پایان‌نامه و مقالات دانش آموختگان خارج از کشور خبر داد و اعلام کرد: تمامی پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها و مقالات دانش آموختگان خارج از کشور مانند دانش آموختگان داخلی هنگام ارزشیابی مدارک تحصیلی همانندجویی خواهد شد و درصد شباهت و کپی‌برداری کارهای پژوهشی دانشجویان به‌طور مستند مشخص میشود که اگر تخلف مشاهده شود طبق مجازات اعلام شده با متقاضی برخورد خواهد شد.
درباره الزام همانندجویی پایان‌نامه‌ها و مقالات دانش‌آموخته‌های ایرانی در خارج از کشور با راهبر سامانه همانندجو و عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) وزارت علوم، تحقیقات و فناوری گفت‌وگو کردیم.
وی درباره چرایی همانندجویی پایان‌نامه‌های دانشجویان، گفت: ارزشیابی مدرک تحصیلی در برخی رشته‌ها با سخت‌گیری بیشتری انجام میشود؛ برای مثال درباره پایان‌نامه‌های رشته پزشکی سخت‌گیری بیشتری اعمال میشود و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مدارک کسب‌شده توسط فارغ‌التحصیلان در دانشگاه‌های خارجی را به دقت بررسی و سپس تایید می‌کند.
وی ادامه داد: حتی در بسیاری از مواقع دانشجو ملزم به طی دروسی در دانشگاه‌های داخل برای تکمیل فرایند تحصیل میشود. به دلیل اهمیت بررسی دقیق مدرک در برخی رشته‌ها، همانندجویی پایان‌نامه‌ها و مقالات خارجی ضروری شده است.
نامبرده خاطرنشان کرد: اما نتیجه همانندجویی برای جلوگیری از کپی‌برداری در کارهای پژوهشی فقط جلوگیری از تخلف توسط دانشجویان و فارغ‌التحصیلان ایرانی نیست.
به گفته وی، در کارهای پژوهشی برخی از فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های خارجی هم مواردی از کپی‌برداری گزارش شده است و دانشجویان فارسی زبان دانشگاه‌های برخی کشورها مواردی از کپی‌برداری از پایان‌نامه‌های دانشجویان ایرانی را داشته‌اند. از آنجا که فارغ‌التحصیلان و دانشجویان ایرانی دانشگاه‌های ایران از سطح علمی خوبی در منطقه برخوردار هستند، مواردی دیده شده که دانشجویان در دیگر کشورهای فارسی زبان از ماحصل کار دانشجویان ایرانی کپی‌برداری کرده‌اند. در نتیجه این موارد، همانندجویی مقالات دانشجویان برای همه کشورهای فارسی زبان اهمیت دارد.
عضو هیئت علمی ایرانداک درباره وضعیت همانندجویی پایان‌نامه دانش‌آموخته‌های خارجی در ایرانداک، گفت: دو سامانه برای این کار در ایرانداک وجود دارد که در یک سامانه مجموعه پایان‌نامه‌ها ثبت و نگهداری میشود و سامانه دیگر کار تشابهیابی و همانندجویی را انجام می‌دهد.
وی ادامه داد: در سامانه ثبت از سال‌های پیش دانشجویانی که از دانشگاه‌های خارج از کشور فارغ‌التحصیل می‌شدند، موظف بودند یک نسخه از پایان‌نامه خود را در آرشیو ایرانداک قرار دهند. در گذشته نسخه‌ها را به صورت کاغذی ارسال می‌کردند.
به گفته وی، در مرحله دوم این سیستم آنلاین شد و با هماهنگی صورت گرفته با معاونت امور دانشجویی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ارزیابی به صورت الکترونیکی توسط آنها انجام میشود و این دو سازمان در این زمینه با هم همکاری دارند. به این ترتیب همه فارغ‌التحصیلان و دانشجویان خارج از کشور پایان‌نامه خود را در ایرانداک ثبت میکنند.
راهبر سامانه همانندجوی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) ادامه داد: مسئله دیگر این است که این پایان‌نامه‌ها باید همانندجویی شود. این پایان‌نامه‌ها به زبان‌های مختلفی هستند و فقط به زبان فارسی نیستند. دانشجوها در همه جای دنیا توزیع شده‌اند و بنابراین پایان‌نامه‌ها به زبان‌های فارسی، انگلیسی، اسپانیولی، چینی، کره‌ای و... نوشته می‌شوند.
وی افزود: سامانه همانندجو به زبان فارسی است و برای پایان‌نامه‌های فارسی‌زبان دانش‌آموختگان خارج از کشور همانندجویی در این سامانه انجام میشود.
نامبرده اضافه کرد: درباره پایان‌نامه‌هایی که به زبان لاتین و به زبان انگلیسی است با همکاری سازمان امور دانشجویان، سامانه‌‌ای را برای این پایان‌نامه‌ها تدارک دیده شده و در اختیار معاونت امور دانشجویی قرار گرفته که پایان‌نامه‌هایی که دریافت میکنند را از طریق این سامانه‌ها بررسی میکنند.
راهبر سامانه همانندجوی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران خاطرنشان کرد: این سامانه‌ها توسط دیگر کشورها برای همانندجویی و تشابهیابی متون لاتین ایجاد شده است؛ البته ممکن است برخی زبان‌ها هم هنوز سامانه‌‌ای وجود نداشته باشد که پایان‌نامه‌ها و مقاله‌هایی که به این زبان‌ها نوشته شده قابل بررسی باشد.
وی ادامه داد: بنابراین در حال حاضر برای پایان‌نامه‌ها و مقاله‌های به زبان انگلیسی و به زبان فارسی دانش‌آموختگان داخل و خارج کشور با هماهنگی سازمان امور دانشجویی وزارت علوم تشابهیابی و همانندجویی انجام میشود.
راهبر سامانه ایرانداک در پاسخ به سؤالی درباره ضرورت همانندجویی پایان‌نامه‌های خارجی در کشور، گفت: همانندجویی حتما ضروری است، همچنان‌که دانشگاه‌های معتبر دنیا این کار را انجام می‌دهند و دانشجویان را قبل از دفاع موظف به همانندجویی میکنند، اغلب دانشگاه‌ها هم از نرم‌افزارهای موجود برای این کار استفاده میکنند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران افزود: ابزار همانندجویی مانند چراغ قوه‌ای است که در اختیار متخصصان قرار می‌گیرد که با دقت بیشتری یک موضوع را بررسی کنند؛ بنابراین در اختیار داشتن ابزار برای بررسی بهتر موضوع نه تنها مشکلی ایجاد نمی‌کند بلکه حتی مناسب است، در نتیجه تفاوتی بین ضرورت همانندجویی و مشابه‌یابی پایان‌نامه‌های داخل و خارج از کشور نیست.
راهبر سامانه همانندجوی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران درباره آمار تعداد پایان‌نامه‌هایی که تاکنون همانندجویی شده، گفت: ما در پژوهشگاه ایرانداک سرویس را تهیه کرده‌ایم و سرویس برای استفاده در اختیار سازمان امور دانشجویی وزارت علوم قرار داده شده است که از این‌رو اکنون آماری نداریم، اما 527 پایان‌نامه از خارج از کشور در سامانه جدید ثبت شده و قاعدتا همه این پایان‌نامه‌ها که ثبت شده‌اند فرآیند همانندجویی را گذرانده‌اند که توانسته‌اند مدرک تحصیلی خود را اخذ کنند.
نامبرده در پاسخ به این سؤال که آیا پایان‌نامه‌هایی که متعلق به فارغ‌التحصیلان خارجی است باید یک نسخه فارسی داشته باشند، گفت: این موضوع در حیطه مسئولیت‌های ما نیست اما اطلاع دارم که هر دانشجویی در هر دانشگاهی با هر زبانی تحصیل کند و پایان‌نامه تنظیم کند، همان را برای ارزیابی به سازمان امور دانشجویی ارائه می‌دهد و نظام آموزش عالی دستورالعملی برای دانشگاه‌های مورد تایید دارد که براساس دستورالعمل موجود پایان‌نامه‌های این دانشگاه‌ها را به همان زبان اصلی ارزیابی میکنند.
شیرانی در پاسخ به این سؤال که درباره همانندجویی متون فارسی اطمینان 100 درصدی داده میشود، درباره متون لاتین با توجه به اینکه مبنای همانندجویی سامانه‌های خارجی است، همانند جویی متون لاتین در این سامانه چقدر قابل اطمینان است، گفت: متون لاتین با پایگاه‌های اطلاعات خارجی همانندجویی می‌شوند که این پایگاه‌های اطلاعاتی توسط دانشگاه‌های معتبر دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ بنابراین در صحت همانندجویی متون خارجی تردیدی وجود ندارد.
راهبر سامانه همانندجوی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران تصریح کرد: حجم دیتابیس پایگاه‌های اطلاعات خارجی بسیار غنی و خوب است. اطلاعات ISI ، واس و اسکوپوس پشت این دیتابیس‌ها وجود دارد و با توجه به اینکه مطابق استانداردهای نظام جهانی انجام میشود، کاملا قابل اطمینان است.
وی توضیح داد: ISI، واس و اسکوپوس از معتبرترین نمایه‌های استنادی در جهان هستند که انتشارات علمی در سراسر جهان را جمع‌آوری کرده‌اند.
شیرانی تاکید کرد: دیتابیس‌هایی که پشت سرویس مشابه‌یابی پایان‌نامه‌های لاتین وجود دارد بسیار قوی هستند زیرا آنها زودتر از ما این کار را آغاز کرده‌اند و تجربه بیشتری دارند؛ از این رو تصور شخصی من این است که هم اکنون در بخش لاتین در حوزه پایان‌نامه‌های فارغ‌التحصیلان خارج از کشور صد درصد طبق شرایط بین‌المللی کار انجام میشود و مشکلی وجود ندارد.
نامبرده در پاسخ به این سؤال که وقتی پایان‌نامه فارغ‌التحصیلان و دانشجویان ایرانی در دانشگاه‌های خارج از کشور مورد ارزیابی و همانندجویی قرار می‌گیرد چه نیازی است که این ارزیابی بار دیگر در ایران هم انجام شود، گفت: هر نظام آموزشی دارای ویژگی خاص خود است و نظام‌های آموزشی در کشورهای مختلف متفاوت است.
راهبر سامانه همانندجوی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران ادامه داد: حتی ممکن است یک نظام آموزشی در کشوری نظام‌های دیگر کشورها را قبول نداشته باشد. بنابراین وزارت علوم برای اطمینان حاصل کردن از صحیح شدن فرآیند آموزشی و صحت نتیجه فرایندها و بدون تخلف بودن فرایندها، مدارک کسب شده را مورد ارزیابی قرار می‌دهد و یکی از موضوعاتی که ارزیابی میشود، خروجی کار دانشجویان است که برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی همان پایان‌نامه است. همان‌طور که وزارت علوم فرآیند تحصیل شامل ریز نمرات و حضور دانشجو را به‌طور کامل کنترل می‌کند، محصول نهایی تحصیل که همان پایان‌نامه است را هم کنترل می‌کند که مطمئن شود مدرکی که مورد تایید قرار می‌دهد فرایند دقیق و صحیحی را طی کرده باشد.
وی توضیح داد: آیین‌نامه مبارزه با تخلفات پژوهشی دارای بخش‌های مختلفی است که یکی از بخش‌های کار به عهده ایرانداک گذاشته شده است؛ در این آیین‌نامه دیده شده که این کار باید با همکاری مشترک وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دانشگاه آزاد اسلامی، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، حوزه‌های علمیه و دادستانی انجام شود.
راهبر سامانه همانندجوی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران ادامه داد: هماهنگی بین بخشی یکی از مشکلات و معضلات در اجرای این آیین‌نامه است؛ زیرا مجموعه‌هایی زیر مجموعه آموزش عالی نیستند اما زیر نظر آموزش عالی فعالیت میکنند که باید در این طرح مشارکت داشته باشند؛ به معنی که دانشگاه آزاد اسلامی، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و حوزه‌های علمیه به تولید علم در سطح ملی در نظام آموزش عالی کشور مشغول هستند و این مجموعه‌ها هم باید رساله‌های خود را در ایرانداک بارگزاری کنند.