نگاهی به نقش مساجد در جریان انقلاب اسلامی-۴۲
مسجد هدایت، یادگاری از خاندان هدایت
تاريخ ساخت، احياء
و توسعه مسجد هدايت
مسجد هدايت تهران در خيابان جمهورى اسلامى بعد از چهارراه جمهورى اسلامى (چهارراه اسلامبول) نرسيده به خيابان لالهزار واقع شده است.
متأسفانه تاريخ و شرح دقيقى از بناى اوليه مكان فعلى مسجد هدايت به دست نيامد. كتاب تاريخ شفاهى مسجد هدايت از صفحه 32 تا 37 فقط به رونق مسجد هدايت با آمدن آيتاللّه طالقانى در سال 1327 به بعد و چگونگى توسعه آن در سال 1340 آن هم به صورت خيلى مختصر و گذرا و به نقل از كتاب طالقانى و تاريخ، نوشته بهرام افراسيابى و سعيد دهقان‌اشاره مىنمايد و هيچگونه توضيحى در مورد سابقه اين امكان و بانى آن و تاريخ احداث ابتدايى آن نمىنمايد.
در كتاب اول درباره مسجد هدايت چنين نوشته:
«مسجد هدايت در ضلع شمالى خيابان جمهورى اسلامى واقع است كه به مسجد مخبرالدوله يا كمال هدايت و تكيه علىقلى معروف است. اين مسجد در زمان گذشته (ناصرى) مسجد گذرگاهى بوده است. قسمتهايى از ملك و مسجد كه يتيمخانه و درمانگاه بوده، طبق وصيت مخبرالدوله 30 سال بعد از فوت او به اين مكانها اضافه شده است. هنگامى كه آيتاللّه طالقانى پيشنماز مسجد شد، مسجد از حالت گذرگاهى درآمد. در نماى بيرون مسجد آيههايى از قرآن به خط زرينالخط در سال 1344ش بر كتيبهها نوشته شده و با نقوش گل و ترنج تقسيمبندى و بر سر در ورودى مسجد نيز شعرى از محمدعلى صغير نوشته شده است. داخل مسجد 25 قبر خانوادگى واقع است كه پس از گسترش مسجد، سنگ قبرها در داخل رواقها افتاد و در فضايى نگهدارى مىشود و تنها سنگ قبر سازنده مسجد به طور ايستا (عمودى) بر ديوار قرار گرفته است كه به دليل رنگ بسيار روشن و تا حدودى فرسودگى سطح سنگ به سختى و با نورپردازى خاص‌اشعارى را كه بر روى سنگ حك شده مىتوان خواند.»
آقاى اسماعيل كريمخانى فرزند مرحوم حاج ابراهيم كريمخانى اولين خادم مسجد هدايت در مصاحبه با اين مركز مىگويد:
«رضا قلىخان هدايت معروف به للهباشى قاجار بود و براى احيا و توسعه شهر مقدارى از زمينهاى تهران كه اكنون در منطقه دروازه شميران و لالهزار و چهارراه اسلامبول و خيابان هدايت قرار دارد را به او سپردند تا در عمران و آبادى و توسعه آن سعى نمايد و مكان فعلى مسجد هدايت نيز در اين محدوده قرار داشت وقتى پدر من در سال 1316 به تهران آمد و كارگر شهردارى شد، چندين سال بعد در حدود سال 1326 يا 1327 فردى به نام داود كاشانى كه مباشر املاك و موقوفات خاندان هدايت بود از پدرم خواست كه در جنب محل فعلى مسجد سكنى گزيند. در آن موقع مسجد هدايت ظاهر مسجد نداشت و مقدارى زيلو و وسايل ديگر در آن قرار داشت و كلاً متروكه بود و در آن بسته بود.»
مهدى بامداد در كتاب شرح رجال ايران در مورد على قلىخان مخبرالدوله ملقب به اميرالشعراء پسر بزرگ رضا قلىخان للهباشى مىنويسد:
«... مخبرالدوله در روز جمعه پانزدهم صفر 1315 ه ق (1276 ه ش) در سن 70 سالگى در تهران درگذشت و در تكيه رضا قلىخان نزديك قبر پدرش به خاك
سپرده شد.»
همچنين در شرح زندگى حسنعلى كمال هدايت ملقب به نصرالملك پسر حسين قلىخان مخبرالدوله مىنويسد:
«... در اسفند 1335 ش در سن 84 سالگى در تهران درگذشت و در مقبره خانوادگى در خيابان اسلامبول به خاك سپرده شد.»
همچنين در عريضهاى كه خاندان هدايت در دى ماه 1340 ش خطاب به رياست ديوان كل كشور و دادستان كل نوشتهاند و شامل امضاهاى متعدد از فرزندان و نوادگان حسين قلىخان، غلامرضاخان، حسنعلى خان كمال، على قلىخان همگى با شهرت هدايت است چنين آوردهاند:
«بنابر مفاد وقف نامه، تكيه و درمانگاه موقوفه على قلىخان مخبرالدوله كه توليت آن با دو نفر از نوادگان نسلاً بعدالنسل از آن مرحوم كه لياقت و شايستگى احراز مقام توليت را داشته باشند، اينجانبان نوادگان مرحوم على قلىخان مخبرالدوله به اطلاع جنابان رياست محترم ديوان كل كشور و دادستان محترم ديوان مزبور و كليه افراد خانواده هدايت مىرسانيم كه آقاى حسينقلى هدايت فرزند مرحوم مصطفى قلى فهيمالدوله فرزند مرحوم حسين قلىخان مخبرالدوله كه ايشان فرزند ارشد مرحوم على قلىخان مخبرالدوله مىباشد، از هر حيث لياقت و شايستگى اداره تكيه جدمان و كليه موقوفات تكيه مزبور را دارند...»
اين عريضه كه اكنون حكم يك سند تاريخى را دارد توسط آقاى اسماعيل كريمخانى در تاريخ 28/9/88 به اين مركز اهداء گرديد و نامبرده در جواب اين سؤال كه آيا اين تعيين متولى جديد براى موقوفات خاندان هدايت شامل موقوفات منطقه دروس شميران است يا موقوفات نامبرده در منطقه لالهزار؟ اظهار نمود: «شامل منطقه لالهزار و در حقيقت شامل كل موقوفات خاندان هدايت مىباشد.»
آنچه از مطالب پيش گفته برمىآيد اين است كه:
اولاً: مسجد هدايت شامل مقبرههاى خاندان هدايت است كه آرامگاه شش نفر از آنها با مشخصات معلوم مىباشد و قبر مادر و دخترى نيز در آن وجود دارد كه در سانحه تصادف در جاده همدان فوت نمودهاند و نهايتا در اين مكان به خاك سپرده شدهاند.
اما افرادى از خاندان هدايت كه در اين محل دفن شدهاند عبارت است از:
1ـ رضا قلىخان هدايت ملقب به للهباشى متوفى 1250 شمسى.
2ـ على قلىخان هدايت ملقب به اميرالشعراء و مخبرالدوله متوفى 1276 شمسى.
3ـ مرتضى قلىخان هدايت ملقب به صنيعالدوله متوفى 1289 شمسى.
4ـ محمد قلىخان هدايت ملقب به مخبرالملك متوفى 1296 شمسى.
5ـ مصطفى قلىخان كمال هدايت ملقب به فهيمالدوله متوفى 1328 شمسى.
6ـ حسنعلى كمال هدايت ملقب به نصرالملك متوفى 1335 شمسى.