عدالت محوری علی(ع) الگویی پیش‌روی جامعه اسلامی - بخش پایانی
عدالت علی(ع) معیاری برای همیشه تاریخ
گروه گزارش
شهادت امام علی(ع) این اصل خلقت یعنی عدالت، آزادی، مساوات در راه حق و محور عادل بودن حضرت را نمایان می‌کند.
از دیدگاه امام علی (ع) «عدالت زندگی است» و «عدل و داد نظام فرمانروایی است» دولت عادل از امور ثابت و پابرجاست. برای امام علی(ع) «آزادگی از کینه و حیله پاک است» و «برای آزادمنشان پاداشی نیست مگر اعزام و اقدام» حق شمشیری است برنده، شمشیری علیه اهل باطل و هرکه با حق بجنگد گرفتار شود.
یکی از مهم‌ترین اسناد تاریخی در مفهوم و سیاست‌گذاری عدالت اجتماعی، فرمان امام علی(ع) به مالک اشتر فرماندار مصر می‌باشد. امام علی(ع) در نامه به مالک اشتر می‌گوید: «این فرمانی است که بنده‌ی خدا امیرالمؤمنین به مالک اعطا می‌کند. فریاد بندگان را گوش کن و از خشم بترس (مردم سالاری)... مالکا! بر آن وزیر آفرین باد که چون خداوند تاج و تخت را در پرتگاه ظلم ببیند از خشم زمام‌دار اندیشه نکند. مبادا که در حکومت تو خادم و خائن یکسان باشند (دیوان‌سالاری)... سربازان را آن‌چنان بی‌نیاز و چشم و دل سیر نگاه‌دار که گوهر را با خاک فرق ننهند و ثروت جهان در نظرشان خاشاکی ناچیز جلوه نماید (عدالت اداری)... آن‌چنان قاضی را به بذل مال و افزایش حقوق توانگر ساز که در دادرسی مردم، دهان به رشوه نیالاید (اصلاحات اجتماعی) و....»
و به این ترتیب امام علی(ع) حکومت خود را برپایه عدالت مطلق اجتماعی و همه‌جانبه و عبور از هرگونه تبعیض اداره می‌کردند. در ادامه به عدالت‌محوری حضرت و نظرات کارشناسان در این رابطه می‌پردازیم.
قاطعیت امام علی(ع) در اجرای عدالت
یکی از معیارهای مشخص امام علی(ع) در اجرای عدالت قاطعیت آن حضرت بود. دکتر محمدحسن فرهنگی نماینده مردم تبریز و عضو فراکسیون نمایندگان ولایی مجلس به گزارشگر کیهان می‌گوید: «اگر امام علی(ع) هم مثل برخی‌ها سهمی را به اشخاص مختلف می‌داد و زمینه را برای حکومت مشابه معاویه فراهم می‌کردند با جنگ‌های متعدد روبه‌رو نبودند و از این جهت مشکلی پیدا نمی‌کردند. ایشان تجسم التزام عملی عدالت و تأثیرگذاری و ایفای نقش در جامعه در راستای عدالت بود.»
عضو فراکسیون نمایندگان ولایی مجلس شورای اسلامی می‌افزاید: «التزام عملی در رفتار است نه در گفتار. کسانی که در زندگی شخصی خود در رفتار با آحاد جامعه و مسائل مرتبط با جامعه امام علی(ع) را پیشوای خود می‌دانند به‌طور طبیعی حرکت‌شان در جهت رفتار ایشان خواهد بود و به‌طور طبیعی از نگاه امام‌علی(ع) عدالت مقدم بر مصالح شخصی، صنفی و نظایر آن است.»
وی در ادامه تأکید می‌کند: «درحال حاضر ضعف جامعه ما در خصوص عدالت در عمل مشهود است. در گفتار هم شعار عدالت می‌دهند اما در عمل وقتی به خویشان و نزدیکان می‌رسند، تمام این شعارها فراموش می‌شود و این تفاوت دارد با عدالت پیامبری که در مسئله بیت‌المال بر دخترشان سخت گرفتند یا تفاوت دارد با امام علی(ع) که در لباس و خوراک خود هم پایین‌ترین طبقات جامعه را نیز مدنظر قرار می‌دادند.»
دکتر فرهنگی در ادامه می‌افزاید: «بنابراین در بیان امام علی(ع)، هیچ فاصله‌ای بین سیاست و عدالت نیست و بهترین سیاست را سیاستی می‌داند که بر مبنای عدالت استوار باشد. عدالت وجه باقی و چهره همیشگی امام علی(ع) است و سیره آن بزرگوار در طول تاریخ شاخص مفیدی برای سنجش میزان صدق متولیان امور جوامع گوناگون است.»
عضو فراکسیون نمایندگان ولایی مجلس شورای اسلامی تصریح می‌کند: «نظام مقدس جمهوری اسلامی با الگوپذیری از قیام امام حسین(ع) و برای اجرای عدالت اجتماعی شکل گرفت و امروز در بحث عدالت، در مواردی خوب عمل کرده‌ایم و نیروهای ولایت‌مدار خط‌نگهدار انقلاب اسلامی هستند و هرجایی هم که چنین افرادی دارای پست حکومتی شدند، برای اجرای عدالت تلاش کردند، هم‌چنان که هنوز هم که هنوز است خاطره رشادت‌های شهید رجایی در مدت کوتاه ریاست جمهوری برای اجرای عدالت در یاد و خاطره مردم ماندگار و باقی است و البته در مواردی نیز موفق عمل نکردیم و باید مسئولان اجرایی و قضایی و نمایندگان مجلس در این زمینه اقدامات موثری انجام دهند و دست رانت‌خواران را از بیت‌المال کوتاه کنند تا عدالت اجتماعی برقرار شود.»
دکتر فرهنگی به شکاف طبقاتی در نبود عدالت در جوامع امروزی اشاره می‌کند و می‌گوید: «یکی از آفت‌های نبود عدالت در دنیای کنونی به‌وجود آمدن شکاف طبقاتی و زندگی‌های تجملاتی و اشرافی‌گری است و از طرفی گسترش فقر و بزهکاری و اعتیاد و... است، که در یک جامعه اسلامی باید برای اجرای عدالت و از بین‌بردن شکاف طبقاتی و فقر تلاش کرد.»
نماینده مردم تبریز در مجلس شورای اسلامی اجرای عدالت را منوط به وجود مسئولانی از جنس انقلاب و ولایت‌مدار می‌داند و به گزارشگر کیهان می‌گوید: «هرجایی که انقلابی عمل کردیم، توانستیم عدالت را هم پیاده کنیم و مردم هم همیشه همراه و همگام مسئولان دلسوز و انقلابی بوده‌اند و آنجایی هم که از آرمان‌های انقلاب فاصله گرفتیم بدون شک در اجرای عدالت اجتماعی با چالش و ضعف روبه‌رو
شدیم.»
امام علی(ع) الگویی برای بشریت
همه مورخین معتقدند که امام علی(ع) از شدت حق‌خواهی و اتکای به اصول عدالت اجتماعی در امت اسلامی بود که نتوانست بی‌عدالتی حتی در نزدیکان خود را تحمل کند و در برابر زیاده‌خواهی برخی‌ها ایستاد. امام علی(ع) در راه اجرای عدالت و دفاع از حق و حقیقت تا پای جان ایستاد و هیچ‌گاه اهل تساهل و تسامح نبود.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسین نیک‌فال کارشناس علوم دینی در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان در تعریف عدالت می‌گوید: «عدالت همان قانون عامی است که نظام آفرینش براساس آن حرکت می‌کند و چون محور نظام آفرینش است، آرمان مقدس و ارزشمندی محسوب می‌شود که همه خود را طالب آن می‌دانند ولی در نظام امامت از تعریف و اهمیت ویژهای برخوردار است.»
وی در ادامه همین بحث تصریح می‌کند: «امام‌علی(ع) در طول حکومت کوتاه خود توانست نمونه و الگویی از اندیشه عدالت را به منصه‌ی ظهور برساند که به عدالت علوی معروف گشت. امام علی(ع) از عدالت به عنوان زینت و آرایه فرمانروایی یاد کرده و عدالت را حیات و زندگی و در مقابل، ستم را موجب مرگ و تباهی معرفی می‌نماید.»
نیک‌فال در پاسخ به این سؤال، چگونگی پرداختن به اجرای عدالت علوی، می‌گوید: «برای اجرای عدالت علوی ابتدا باید موانع آن را برطرف کرد که امیرالمومنین علی(ع) در یک ریشه‌یابی عمیق در نامه 59 خود، اولین و مهم‌ترین مانع اجرای عدالت را پیروی حاکمان از هواهای نفسانی و منافع شخصی می‌داند و می‌فرماید: «اگر والی و فرماندار به دنبال هواهای نفسانی و خواسته‌های شخصی خود باشد او را از اجرای عدالت در بسیاری مواقع دور نگاه می‌دارد، چرا که حاکم هم وقت خود را صرف آن خواهد کرد و هم برای رسیدن به آن باید به عد‌ه‌ای امتیاز ویژهای بدهد.»
این کارشناس علوم دینی در ادامه همین بحث به دومین عامل مهم در مسیر پیاده‌سازی عدالت علوی در جامعه اسلامی اشاره می‌کند و می‌گوید: «ایجاد تشکیلات مقتدر و مبتنی بر اصول و ارزش‌های اسلامی و مدیران انقلابی شایسته دومین عامل پیاده‌سازی عدالت علوی در جامعه است، یعنی داشتن مدیران انقلابی و کارگزاران توانا که بتوانند آفت‌ها و خطرات را درست شناسایی و به‌موقع واکنش نشان دهند در کنار تشکیلات منظم و منسجم که از بالا تا پایین هرم نیروی انقلابی داشته باشند.»
نیک‌فال تصریح می‌کند: «سومین عامل برقراری عدالت علوی و عدالت اجتماعی در جامعه اسلامی وجود قانون درستی است که از حقوق ملت‌ها دفاع کند نه از حقوق دولت‌ها و بالانشین‌ها، اصولا عدالت اجتماعی زمانی برقرار می‌گردد که همه آحاد جامعه در یک ردیف دیده شوند و به کسی امتیاز ویژه داده نشود و افراد خاص از سهم بیشتری برخوردار نگردند و دیگران بی‌بهره از آن امتیاز باشند.»
دستگاه قضایی و عدالت علوی
از آقای نیک‌فال سوال می‌کنم؛ در این میان نقش دستگاههای قضایی در اجرای عدالت علوی در جامعه اسلامی چگونه است؟، وی در پاسخ می‌گوید: «به نکته خوبی اشاره کردید، وجود دستگاه اجرایی و قضایی قوی که بدون توجه به موقعیت افراد بتواند قوانین موجود را با قدرت و دقیق اجرا نماید، عامل دیگر پیاده‌سازی عدالت اجتماعی است. امروز یکی از نقاط ضعف جوامع اسلامی در اجرای عدالت، ضعیف عمل کردن دستگاه قضایی است و افرادی ویژه‌خوار تحت عنوان آقازاده از امتیازات ویژهای برخوردارند و دستگاههای بازدارنده یا توان برخورد با آنان را ندارند و یا اینکه توسط همان افراد آقازاده خریداری می‌گردند و همین عامل سبب می‌گردد تا عدالت در برخی مواقع نقض شود و به‌درستی اجرا نگردد.»
نیک‌فال معتقد است، نظام جمهوری اسلامی در اجرای عدالت علوی در مقایسه با سایر جوامع اسلامی خصوصا همسایگان موفق‌تر بوده است، گرچه تا رسیدن به نقطه ایده‌آل فاصله داریم اما اگر مبارزه‌ای همه‌جانبه با رانت‌خواران و آقازاده‌هایی که با امکانات بیت‌المال و رانت‌های مختلف، مثلا پورشه سوار می‌شوند اعمال گردد قطعا می‌توانیم به موفقیت‌های چشمگیری در اجرای عدالت دست پیدا کنیم.
این کارشناس علوم دینی به حادثه اخیر تصادف پورشه‌سوار با خودروی پراید در اصفهان اشاره می‌کند و می‌گوید: «این یک نمونه از مشکلات طبقاتی در جامعه اسلامی ماست که نشان می‌دهد افرادی از امتیازات خاصی برخوردارند و همین مسئله با اصل عدالت اجتماعی در تضاد کامل است و مسئولان مربوط در دستگاه قضایی با برخورد عادلانه با مقصر ماجرا می‌توانند این نوید را به مردم بدهند که در اجرای عدالت حامی مردم و همراه جامعه اسلامی هستند.»
وی به فاصله داشتن دنیای کنونی با عدالت اشاره می‌کند و می‌گوید: «جهان امروزی با عدالت فرسنگ‌ها فاصله دارد و مدعیان حقوق بشر خود بزرگ‌ترین ناقضان اصل عدالت اجتماعی هستند که به دروغ شعار حقوق بشری سر می‌دهند و جامعه اسلامی می‌تواند و باید در برابر چنین مدعیان دروغینی بایستند و با افتخار به داشتن الگوهای موفقی همچون امام علی(ع) به اجرای عدالت اجتماعی بپردازد و با بی‌عدالتی مبارزه‌ای همه‌جانبه داشته باشد.»
درباره عدالت امیر مومنان(ع) هرچه در بحر وجودی و عدالت علوی و بصیرت قضاوت در حکومت ایشان عمیق‌تر شویم، بیان آن مشکل‌تر خواهد شد.
پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در باب مقام امام علی(ع) می‌فرمایند: سرلوحه اعمال مومن محبت
علی بن ابی‌طالب است.
توجه به شخصیت گران‌قدر امام علی(ع) و الگوپذیری از رفتار آن حضرت می‌تواند موتور محرکه و انگیزه قوی و خوبی برای افرادی باشد که قصد تغییر در رفتار خود را دارند، در واقع امیرالمومنین(ع) بهترین الگو برای جامعه‌ای است که می‌خواهد عدالت محوری را سرلوحه کارهای خود قرار دهد و هم در رفتارهای شخصی و هم اجتماعی بهترین شیوه، روش و منش اجتماعی در سیره امام علی(ع) نهفته است و می‌تواند بهترین الگوی موفق در رفتار افراد باشد.