علی جواهردهی

روزه یکی از مهم‌ترین اعمال عبادی است که به عنوان شعار در اسلام در آمده است؛ به طوری که از نشانه‌های مسلمانی در کنار نماز، حج و زکات، روزه گرفتن به‌ویژه در ماه مبارک رمضان است. از نظر قرآن، روزه مهم‌ترین ابزار کسب صبر و تقوای الهی است؛ از این رو بر انجام این عمل عبادی بسیار تاکید شده است؛ چرا که کسب صبر و تقوای الهی برای انسان به معنای کسب ظرفیت بی‌پایان استقامت ورزی در انواع مصیبت‌ها، اطاعت‌ها و مهار هواهای نفسانی از یک سو و نیز کسب کرامت اکتسابی به‌عنوان معیار ارزش گذاری انسان در دنیا و قیامت است. در مطلب پیش رو نقش روزه ماه مبارک رمضان در کسب و تحقق این صفات در انسان و آثار و برکات آن بیان شده است.

ارزش صبر در زندگی
بی گمان تبیین ارزش چیزی با بیان آثار و برکات و فوایدی که آن چیز دارد، بهترین شیوه است. از این رو در آموزه‌های قرآن و اسلام همواره به فلسفه و علل احکام به‌ویژه علل غایی آنها ‌اشاره شده است؛ چنانکه قرآن با بیان اینکه هدف از خلقت انسان و جن، عبادت و بندگی خدا است (ذاریات، آیه 56) بهترین روش کسب آن را انجام اعمال عبادی در چارچوب شرایع آموزه‌های وحیانی است که پیامبران دانسته است (بقره، آیه 21 و 183؛ آل عمران، آیات 19 و 85؛ شوری، آیه 13)؛ زیرا با این روش انسان به تقوایی دست می‌یابد (بقره، آیه 21 و 183) که معیار سنجش کرامت اکتسابی انسان در کنار کرامت ذاتی (اسراء، آیه 70) اوست؛ زیرا خدا می‌فرماید: إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ؛ گرامی‌ترین شما در نزد خدا با تقواترین شماست. (حجرات، آیه 13)
از نظر آموزه‌های قرآن، هر چیزی دارای آثاری است که نه تنها انگیزه‌ای برای گرایش به آن است، بلکه انگیزه‌ای برای‌گریختن از آن نیز می‌تواند باشد؛ چنانکه اگر برای چیزی آثار زیانباری باشد، بطور طبیعی انسان از آن‌ می‌گریزد؛ و اگر برای آن چیز آثار مثبت و سازنده‌ای باشد که برای شخص ارزشی است، به‌طور طبیعی به آن گرایش می‌یابد.
از نظر قرآن، صبر یعنی استقامت و پایداری نفس انسانی در کارها و امور زندگی، حالتی است که هر انسان عاقلی آن را به عنوان فضیلت می‌پسندد؛ زیرا ضد آن یعنی جزع و فزع کردن، یک امر ضد ارزشی است. به سخن دیگر، هر انسانی دوست دارد از صبر و شکیبایی بلکه حتی از حلم و بردباری که درجه برتر از صبر است برخوردار باشد؛ زیرا با وجود حالت صبر در نفس انسانی، شخص در برابر مسائل و مشکلات و امور زندگی هرگز مهار و مدیریت نفس خویش را از دست نمی‌دهد و با بی‌تابی و جزع و فزع کردن، مشکلی بر مشکل نمی‌افزاید، بلکه با درنگ و تامل و تعقل در امور، به راهکارهایی برای برون‌رفت از مشکلات می‌اندیشد و برای دفع یا رفع مشکل خویش چاره‌جویی می‌کند و مصلحت و منفعتی را این گونه به سوی خویش جلب و جذب می‌کند؛ چنانکه مفسدت و مضرتی را از خود دفع می‌کند.
بنابراین، صبر از نظر آموزه‌های قرآن، امری بسیار ارزشی برای زندگی بشر است؛ زیرا بدون وجود صبر و شکیبایی انسان در امور زندگی خود مستاصل می‌شود و از حالت تعادل روحی و روانی خارج شده و به جزع و فزع پرداخته و به جای حل مشکل بر مشکلات خویش و دیگران می‌افزاید.
از دیدگاه قرآن، کسانی که دارای ایمان و عمل صالح از جمله نماز، روزه، انفاقات مالی به دیگران، عفو و گذشت از خطا، اقامه و اجرای عدالت و مانند آنها هستند، به‌طور طبیعی از صبر برخوردار بوده و حتی دیگران را به آن توصیه و سفارش می‌کنند. (عصر، آیات 1 تا 3)
در آیات قرآن برای صبر آثار بسیاری گفته شده که بیانگر ارزش و جایگاه آن در سلامت زیست و زندگی بشر است؛ زیرا بدون صبر انسان در مشکلات توانایی عمل صحیح را نخواهد داشت؛ در حالی که با صبر نه تنها توانمندی عمل صحیح در وی تقویت می‌شود، بلکه امور در زندگی از سختی به آسانی می‌گراید (بقره، آیات 45 و 153؛ اعراف، آیات 127 و 128)؛ چرا که قدرت شناسایی حق از باطل و خوب از بد در کسی که دارای صبر است افزایش می‌یابد و به سادگی و آسانی می‌تواند حق را تشخیص دهد و به سبب همان صبر که دلالت بر استقامت ورزی در کار است، همچنین می‌تواند با قدرت تمام در انجام امری که حق است وارد شود و سربلند و پیروزمند از آن بیرون آید. از همین رو خدا در قرآن بر استعانت از صبر برای دستیابی به حق و استقامت در زندگی تاکید دارد (بقره، آیات 45 و 153) زیرا امر به استعانت از صبر در این آیات براى اين است كه صبر ملاك هدايت است و به واسطه آن دستیابی به حق و نیز پيروى از آن آسان مى شود. (نگاه کنید: تفسير التحريروالتنوير، ج 1، جزء 1، ص 477)
از نظر امیرمومنان علی (ع) انسان در امور زندگی نیازمند حالت نفسانی صبر است؛ به این معنی که انجام تکالیف در قالب اطاعت امر خدا، عبور سالم و صحیح از مصیبت‌ها و مشکلات در آزمون‌های ابتلایی یا حتی مصیبت‌های کیفری و همچنین پرهیز از وسوسه‌ها و خواسته‌های نفسانی برای انجام معصیت، نیازمند صبر و استقامتی است که انسان را در حالت تعادل و اعتدال نگه می‌دارد و اجازه نمی‌دهد فشار سهمگین تکالیف سختی مانند جهاد مالی و جانی، امر به معروف و نهی از منکر در شرایط تهدید منافقان و دشمنان یا انواع مصیبت‌های کیفری و ابتلایی مانند از دست دادن مال و نقص عضو یا فرزند و همسر یا تشویق شیاطین جنی و انسی یا هواها و خواسته‌های نفسانی برای انجام معصیت مانند زنا و ربا و گناه، او را از میدان بیرون برد و به جای انجام تکالیف و اطاعت به عصیان و طغیان کشیده شود یا به جای چاره‌جویی برای حل مشکل از طریق مثلا استغفار و توبه در مصیبت‌های کیفری یا چاره‌جویی برای رهایی از مصیبت‌های ابتلایی مانند سیل و جنگ و زلزله به جزع و فزع و کفر‌گویی و کفرگرایی برود یا به جای مهار هواهای نفسانی به معصیت رو آورد.
امیرمومنان علی (ع) می‌فرماید: رسول‌خدا(ص) فرمود: صبر بر سه قسم است: صبر در مصيبت و صبر بر طاعت و صبر در برابر گناه، پس هر كه بر مصيبت صبر كند تا آن را با تسلى خوبى رد كند، خدا برايش 300 درجه نويسد كه ميان هر درجه تا درجه ديگر به اندازه فاصله ميان آسمان و زمين باشد و هر كه بر طاعت صبر كند خدا برايش 600 درجه نويسد كه ميان هر درجه تا درجه ديگر به اندازه فاصله ميان قعر زمين تا عرش باشد و هر كه در برابر گناه صبر کند خدا برای او 900 درجه نویسد که میان هر درجه تا درجه دیگر به اندازه قعر زمین تا عرش فاصله است. (اصول کافی، باب صبر، ج 3، ص 145، ترجمه مصطفوی)
البته ریشه این تقسیم‌بندی به خود آیات قرآن باز می‌گردد؛ زیرا در قرآن از سه قسم صبر بندگان خدا در برابر مشکلات، طاعت خدا و ترک گناه سخن به میان آمده است. خدا در آیات 63 تا 75 سوره فرقان در توصیف عبادالرحمن یا بندگان مقرب و خاص خویش به سه گانه صبر ‌اشاره می‌کند که نتیجه آن صبوری‌ها بهشت است. در حقیقت در این آیات جایگاه ارزشمند صبر در کسب بهشت و رضایت الهی و دستیابی به مقام عبادالرحمن تبیین شده است و کسی که بخواهد در این مقام جای گیرد می‌بایست از هر سه نوع صبر برخوردار باشد تا شانیت این مقام و منزلت انتساب به مقام عبادالرحمن را پیدا کند.
از روایات بسیاری به دست می‌آید که صبر از چنان جایگاهی در زندگی بشر برخوردار است که پیامبر(ص) آن را نصف ایمان دانسته و امیرمومنان امام علی (ع) صبر را نسبت ‌به ایمان، همانند سر به بدن‌ دانسته است. هر کسی نوری از حقیقت دارد در صبر، خودش را نشان می‌دهد و کسی که اهل ظلمت درونی و باطنی است با بی‌صبری خود را رسوا می‌کند.
با نگاهی به آیات قرآن معلوم می‌شود که صبر از معیارهای ارزش گذاری انسان است؛ زیرا اهل بهشت صابران متقی هستند (آل عمران، آیه 142؛ محمد، آیه 31)  و انسان با صبر جمیل که به دور از هرگونه جزع و فزع است، می‌تواند بر مشکلات و مصیبت‌های بزرگ چون ضایعه از دست دادن فرزند فایق شود و حتی از قصاص نفس در گذرد. (یوسف، آیات 18 و 83؛ نحل، آیه 126؛ شوری، آیات 40 تا 43)
بنابراین، صبر به عنوان یک حالت نفسانی که استقامت و پایداری انسان را در برابر مصیبت و طاعت و معصیت به‌گونه‌ای سامان می‌دهد که از مدار حق و عدل خارج نشود، یک امر ارزشی و بسیار اساسی است که هر کسی باید تلاش کند آن را کسب کند؛ زیرا با این فضیلت می‌تواند در مسیر حق باقی و پایدار بماند و در زندگی هرگز گرفتار نشود.
ارزش تقوای الهی و آثار آن
از نظر آموزه‌های وحیانی تقوای الهی یک ملاک برای سنجش انسان در آخرت نیست، بلکه عاملی برای کسب مادیات در دنیا نیز هست. بنابراین، نمی‌توان تاثیر تقوای الهی را تنها در محدوده معنویات و اخرویات دانست؛ بلکه اگر کسی بخواهد در زندگی دنیوی و حتی از نظر مادی وضعیت بهتری پیدا کند، تقوای الهی عامل جلب نعمت و رحمت‌های خاص الهی است به طوری که شخص از جایی که حساب نمی‌کند و گمان نمی‌برد، بهره‌مند از نعمت‌های الهی می‌شود؛ چنانکه خدا می‌فرماید: وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ؛ هر كس تقوای الهی پیشه گیرد براى او راه برونرفتی از مشکلات قرار مى‏ دهد و از جایی که حساب و گمانش را نمی‌برد، رزق و روزی می‌دهد. (طلاق، آیات 2 و 3)
از نظر قرآن، تقوای الهی آثار بسیاری در زندگی دارد، از جمله اینکه اگر کسی بخواهد خداوند معلم او شود و خدا بطور مستقیم از طریق الهام و وحی غیرتشریعی عهده‌دار تعلیم و آموزش او شود، باید تقوای الهی را پیشه کند؛ چنانکه خدا می‌فرماید: وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ؛ تقوای الهی را پیشه گیرید تا افزون بر خیلی چیزهای دیگر، خدا خود، شما را تعلیم دهد. (بقره، آیه 282)
همچنین اگر کسی گرفتار فتنه است و نمی‌تواند میان حق و باطل تشخیص دهد، با تقوای الهی از این قدرت تشخیصی بالا برخوردار خواهد شد به طوری که می‌تواند به سادگی میان حق و باطل جدایی افکند و مسیر حق و عدالت را بیابد و در دام فتنه و مصیبت‌های بی‌پایان آن نیفتد؛ بلکه حتی مشکلات گذشته را نیز حل و فصل و بدی‌ها را به نیکی‌ها تبدیل می‌کند؛ خدا می‌فرماید: اى كسانى كه ايمان آورده‏‌ايد اگر تقوای الهی را پیشه کنید براى شما فرقان و نيروى تشخيص حق از باطل قرار مى‏ دهد و گناهانتان را از شما مى‏ زدايد و شما را مى ‏آمرزد و خدا داراى بخشش بزرگ است. (انفال، آیه ۲۹)
در آموزه‌های قرآن، برای تقوای الهی همانند صبر آثار بسیاری گفته شده است که آنچه در اینجا بیان شده تنها گوشه‌ای اندک از آن آثار است.
روزه، کارگاه کسب تقوا
با توجه به آثاری که خدا برای صبر و تقوای الهی بیان کرده است، بطور طبیعی هر کسی دوست دارد تا از آنها بهره‌مند شود. از نظر قرآن راه کسب صبر و تقوای الهی اموری است که یکی از مهم‌ترین آنها روزه است؛ زیرا ایمان به خدا و قیامت و غیب از یک سو و عمل صالح از جمله روزه از سوی دیگر انسان را به حالت نفسانی صبر و تقوای الهی می‌رساند. اگر نفس انسانی بخواهد در حالتی از وقایت و حفظ قرارگیرد که هواهای نفسانی و فشارهای بیرونی نتواند او را از حالت تعادل و حق‌گرایی دور سازد، باید ایمان را با عمل صالح درآمیزد که یکی از مهم‌ترین اعمال صالح همان روزه به‌ویژه در ماه رمضان است.
راه کسب تقوای الهی عبادتی است که در شریعت اسلام بیان شده است؛ شخص با انجام اعمال عبادی از جمله روزه می‌تواند به تقوای الهی و آثار و برکات آن دست یابد. البته از نظر قرآن، تقوای الهی دارای مراتب چندی است (مائده، آیه 93) دست کم سه مرتبه برای آن معروف است که همان تقوای عام و تقوای خاص و تقوای اخص است.
انسان در روزه به مرتبه سوم از تقوای الهی نظر دارد؛ زیرا شخص روزه‌دار افزون بر انجام واجبات و ترک محرمات که مرتبه نخست ایمان و تقوای عام است، به مرتبه دوم یعنی انجام واجبات و مستحبات و ترک محرمات و مکروهات که مرتبه دوم ایمان و تقوای خاص است، نزدیک شده، بلکه در مرتبه سوم قرار می‌گیرد که حتی از برخی از مباحات چون خوردن و نوشیدن و زناشویی و مانند آنها خودداری می‌کند. در حقیقت پا بر نفس خویش می‌گذارد و مباحاتی از این دست را بر خود حرام می‌کند تا این گونه در مرتبه سوم ایمان و تقوای اخص قرار گیرد و از برکات آن بهره‌مند شود. از همین رو از ماه رمضان به عنوان کارگاه خودسازی یاد می‌شود که شخص یاد می‌گیرد چگونه اهل ایثار و از خودگذشتگی شود و بتواند از خواسته‌های طبیعی و حق خویش گاهی برای اهداف عالی و متعالی‌تر چشم پوشی کند.
روزه، عاملی برای مهار نفس
از نظر آموزه‌های قرآن، روزه همان طوری که در تقویت ایمان و تقوای الهی نقش اساسی دارد، در ایجاد ظرفیت عالی نفسانی صبر نیز تاثیر بسزا دارد. از این رو در برخی از روایات تفسیری از صبر در آیات 45 و 135 سوره بقره به عنوان روزه تعبیر شده است؛ زیرا ارتباط تنگاتنگی میان روزه و صبر است؛ زیرا کسی که روزه می‌گیرد در حالتی قرار می‌گیرد که حتی از مباحات چشم می‌پوشد  ومهار نفس در شهوت و غضب را چنان به دست می‌گیرد که اجازه نمی‌دهد در حالت طغیان گرسنگی و تشنگی و گرایش جنسی، به امیال خویش نزدیک شود و آن را برآورده سازد؛ بلکه بر آن است تا چنان نفس را مدیریت کند که در هر حال قوای نفس را به قوه عاقله بسپارد و شهوت و غضب را مهار و مدیریت نماید.از حضرت صادق (ع) نقل شده که ایشان در تفسیر آیه شریفه «واستعینوا بالصبر و الصلوة» (بقره، آیه 45) فرمود: منظور از صبر در آیه روزه است. هرگاه برای شخصی پیشامد سختی به‌وجود آید روزه بگیرد؛ زیرا خداوند می‌فرماید: به وسیله روزه و نماز کمک بگیرید. (وافی، فیض کاشانی، ج ۲، باب صوم، ص ۶؛ پند تاریخ، ج ۵، ص 242)
بر اساس آموزه‌های قرآن، روزه موجب می‌شود که انسان از همه شهوات رهایی یابد و قوای نفسانی را تحت مهار و مدیریت خود در آورد. ترک خوردن و آشامیدن و زناشویی و تندی و خشم و مانند آنها موجب می‌شود تا انسان بیهوده خشمگین نشود، و برای پر کردن و ارضای شکم  وزیر شکم بنده دیگری نشود و هر خطا و‌اشتباه و گناهی را مرتکب نشود. بسیاری از مردم برای پاسخگویی به این شهوات است که به هر گناهی دست می‌یازند.
اگر کسی بتواند شهوات غذایی خود از خوردن و نوشیدن و شهوات جنسی خود و شهوات مقامی و غضبی و مانند آن را مدیریت کند، به صبر و استقامتی می‌رسد که اجازه نمی‌دهد با هر بادی تکانی بخورد و بنده دیگران شود. این گونه است که خودش را از بردگی و بندگی غیرآزاد می‌کند و به آزادی و حریت واقعی می‌رسد. پس نواقص بسیاری را با این کار از میان برده و به کمالات بسیاری دست می‌یابد.به هر حال از آموزه‌های قرآن به دست می‌آید که انسان با روزه به‌ویژه در ماه مبارک رمضان می‌تواند نفس خویش را چنان تزکیه نماید که نفس وی صابر و متقی شود و از برکات صبر و تقوا در دنیا و آخرت بهره‌مند گردد.