پرسش:
آیا تفاوت طینت‌ها که در آموزه‌های وحیانی از آنها به طینت پاک (علیین) و طینت‌ آلوده (سجین) تعبیر شده است، جبر نیست و با اختیار و آزادی انسان تعارض ندارد؟
پاسخ:
در سه بخش قبلی پاسخ به این سوال به مفهوم طینت، طینت از دیدگاه روایات و تحلیل علامه مجلسی(ره) و علامه طباطبایی(ره) درباره روایات طینت پرداختیم. اینک در ادامه دنباله مطلب را پی می‌گیریم.
با نگاه کلی می‌توان احادیث طینت را به دو دسته تقسیم کرد:
1- بخش نخست، از سرشت توحیدی در همه افراد بشر سخن می‌گوید، این دسته از احادیث دلالت دارند که نوعی اشتراک میان همه انسان‌ها وجود دارد که به خلقت آنها برمی‌گردد و از آن به «فطرت» تعبیر می‌شود. این اشتراک، فطرت توحیدی است و تمام انسان‌ها (چه مؤمن و چه کافر) دارای گرایش توحیدی هستند. «فاقم وجهک للدین حنیفا فطرت‌الله التی فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله» پس روی خود را متوجه آیین خالص پروردگار کن. این فطرتی است که خداوند، انسان‌ها را بر آن آفریده؛ دگرگونی در آفرینش الهی نیست، این است آیین استوار ولی اکثر مردم نمی‌دانند. (روم- 30)
2- بخش دوم از سرشت‌های متفاوت میان نیکوکاران و بدکاران (طینت علیین و طینت سجین) سخن می‌گوید؛ مانند روایتی که در ابتدای بحث بیان شد.
بر این اساس باید ذات افراد را دارای دو جنبه دانست که جنبه توحیدی آن در همگان مشترک و جنبه دیگر، در گرایش به خوبی‌ها و بدی‌ها به یک اندازه نیست. انسان‌ها در عین این که فطرت حق‌گرا دارند، اما در این حق‌گرایی، مناسبت‌ها متفاوت است. آنان که از طینت علیین آفریده شده‌اند، مناسبت‌ بیشتری با حق دارند و آنان که طینت سجین دارند، مناسبت کم‌تر.
بنابراین روایات طینت بیانگر گوناگونی استعدادها، شایستگی‌ها و گنجایش‌های وجودی انسان‌هاست.
منافات نداشتن طینت پاک و آلوده انسان با اختیار
هر قدر انسان از بعد متعالی و ملکوتی خود دور شود و به بعد حیوانی خود نزدیک گردد، گرایش او به شر و بدی نمود بیشتری دارد؛ ولی باز فاقد آن گوهر ملکوتی نخواهد بود. البته خداوند گزینش و انتخاب هر یک از این دو گرایش را در اختیار بشر نهاد؛ عده‌ای با حسن اختیار خویش، راه سعادت را دنبال می‌کنند و برخی با سوء اختیار خود، مسیر شقاوت را برمی‌گزینند.
بنابراین آفرینش افراد بشر از طینت پاک (علیین) و از طینت آلوده (سجین) هیچ گونه منافاتی با اختیار و آزادی انسان ندارد، زیرا همان طینت پاک و طینت آلوده را خداوند، مختار قرار داده است.
نقش طینت به نحو اقتضا در گرایش به خوبی و بدی
ترکیبات بدن انسان از مواد زمینی مانند گیاهان مختلف است؛ این مواد طبیعی، پیوند و رابطه مستقیمی با خوبی و بدی رفتار او دارند؛ البته به معنای «اقتضا» نه به نحو علت تامه؛[15]یعنی طینت (سرشت اولیه انسان) همانند عوامل محیطی و دیگر عوامل مؤثر بر وجود و افعال انسان، در گرایش انسان به سمت خوبی و بدی نقش اقتضایی دارد.
ادامه دارد