عباس رسولی

دعا، گنجینه معرفت و تربیت
دعا را قرآن صاعد گفته اند؛‌ به این معنا که قرآن از سوی خداوند نازل و در آن آموزه ها و معارف هدایتی خداوند بیان شده است،‌ در مقابل، انسان کامل که دریافت کننده وحی است، در قالب دعا دریافت های خود را از معارف الهی بازسازی و بیان می کند. این گونه است که درجه معرفتی و سطح هر یک از دعاها بسته به دریافت کننده معرفت الهی و بهره مندی او دارد؛ هر چه سطح تقرب بنده به خدا در ابعاد گوناگون بیشتر باشد، دعاها از سطح عالی تری برخوردار است. در قالب این دعاهاست که بنده حقیقت بندگی خود را نیز آشکار می سازد؛ زیرا درجه و سطح عبودیت و بندگی هر کسی به میزان معرفت او بستگی دارد؛ چرا که این معرفت بنده از معبود و خداست که عبادت را ساماندهی می کند و اعمال صالح را رنگ و بویی دیگر می‌دهد. از همین روست که در روایات از دعا به عنوان مخ و مغز خالص عبادت یاد شده است؛ چرا که بنده در این قالب سطح تقرب معرفتی و عملی خود را نشان می دهد و حقیقت عبادت و سطح ومیزان آن به دست می آید.
از آنجایی که دعاهای ماثور از پیامبر(ع) و امامان معصوم(ع) از دریافت کنندگان قرآن صادر شده،‌ از سطح عالی معرفتی و تربیتی برخوردار است و در این دعاها همان تعلیم و تزکیه الهی نمودار شده است؛‌ بویژه آنکه مخاطب در این دعاها خداوند است و آنان در بسیاری از این ادعیه سعی می کنند تا با خداوند در سطح خودشان مناجات کنند. این گونه است که بسیاری از معارف تعلیمی و تزکیه ای در  قالب دعای ماثور ارائه شده است. پس همان سطح معرفتی قرآن که از سوی خداوند نازل شده دوباره در قالب دعا به شکلی دیگر ارائه شده و بازتاب و صعود یافته است.
دعای عهد
در حق امام زمان(عج) چندین دعا و زیارت نامه وارد شده که از جمله آنها دعای فرج و تعجیل و ندبه وعهد و دعای اللهم ادفع عن ولیک و آل یس و مانند آن است. یکی از مشهورترین این ادعیه ماثور، دعای عهد است. در مفاتیح‌الجنان نقل شده‌است: «هر کس چهل صبح این دعا را بخواند از یاران امام دوازدهم شیعیان خواهد بود و اگر پیش از ظهور بمیرد، خداوند او را از قبرش بیرون آورد (رجعت می‌کند) تا به خدمت وی درآید.»
زمان فضیلت خواندن دعای عهد پس از نماز صبح و قبل از طلوع آفتاب می‌باشد. طبق روایتی از امام صادق(ع)، جبرئیل به حضرت محمد(ص) گفت: یا محمد! کسی که در ماه رمضان بادعای «اللهم رب النور العظیم»یا همان دعای عهد قبل از افطار دعا کند، خداوند دعاهای او را مستجاب، نماز و روزه  او را قبول و ده دعای او را بر آورده می نماید،گناهان او را می بخشد غم و غصه  او را از بین می برد و گرفتاری هایش را برطرف می کند، حاجت او را برآورده می نماید، او را به مقصودش می رساند، عمل او را با عمل صدیقین و پیامبران بالا می برد و در روز قیامت چهره  او درخشان‌تر از ماه شب چهارده خواهد بود.(المراقبات به نقل از سید بن طاووس)
این دعا از امام صادق(ع) در مصباح و بلدالامین کفعمی و مصباح الزائر سید بن طاووس از کتاب عتیق محمد بن هارون تلعکبری از علما قرن چهارم نقل شده است. مضامین این دعا را می توان در چند بخش دسته بندی کرد که شامل موارد زیر است: 1. خداشناسی (اللهم رب النور ...)؛ 2. درخواست از خداوند (اللهم انی اسئلک...)؛ 3. معرفی امام (اللهم بلغ مولای...)؛ 4. تجدید عهد (دائمی)؛ 5. پیوندهای ما با حضرت و در خواستهای ما در ۸ محور مطرح می شود: من انصاره - اعوانه - ذابین‌عنه - مسارعین الیه - والممتثلین - والمحامین - والسابقین – والمستشهدین؛ 6. رجعت: « اللهم ان حال بینی و بینه الموت ....» ؛ 7. دعا برای حضرت ؛ 8. برنامه‌های حکومت حضرت (عج).
1. خداشناسی : بخش نخست دعا به خداشناسی اختصاص یافته است؛‌ زیرا تبیین این حقیقت در نوع رویکردها و درخواستها بسیار تاثیر دارد. دعا هر چند که نیایش بنده با خداست، ولی باید توجه داشت که نوعی درخواست است و برای اینکه بتوانیم موقعیت خود و خدا را دریابیم و بر اساس آن درخواست هایمان را مطرح کنیم،‌ شناخت خداوند به عنوان برآورنده خواسته ها بسیار مهم است؛ زیرا اگر درخواستی داشته باشیم که در سطح و اندازه برآورنده نیست ، کاری لغو و بیهوده کرده ایم. وقتی کسی به نزد دیگری برای برآوردن حاجت و نیازی می رود می بایست بداند که آن کس در چه سطح از توان است و یا اصولا اگر توان داشته باشد آن اندازه بخشندگی و کرامت دارد یا آنکه باید عطایش را به لقایش بخشید.
بنابراین، هر صفتی که در دعا مطرح می شود مناسب با درخواست هایی است که پس از آن مطرح می شود. به این معنا که این صفات مطرح شده مناسب با حاجت و نیازی است که پس از آن مطرح می گردد. این رویه در قرآن نیز در پیش گرفته شده و صفات مطرح شده در آخر بسیاری از آیات قرآن ناظر به محتوای آن آیه و مناسب با آن است. پس اگر در آخر آیات از صفاتی چون حکیم استفاده می شود، ناظر به محتوای مطلبی است که بیان شده و در بسیاری از موارد نیز وصف ،مشعر به علیت است و خداوند با بیان صفتی از خود ،علت مطالب و محتوای آیه را بیان می‌کند. از آنجایی که دعای عهد ناظر به فلسفه تاریخ و سرانجام جهان در پیروزی حق علیه باطل و اظهار و تحقق فلسفه بعثت و ارسال رسل و انزال کتب است، به صفاتی از خداوند اشاره دارد که در ارتباط با این فلسفه تاریخ و بعثت است که در آیات قرآنی از جمله آیه 25 سوره حدید وآیه 105 سوره انبیاء بیان شده است.
صفاتی از خداوند در این دعا مطرح شده که ارتباط تنگاتنگی با این فلسفه ها دارد. از این روست که به پروردگار نور عظیم اشاره می شود؛ چرا که ناظر به حوزه پروردگاری است که همه هستی را ایجاد کرده چنانکه در آیه 35 سوره نور تبیین شده است. این نور عظیم است که هستی را وجود بخشیده و ظاهر نموده است. تاکید بر پروردگار کرسی و تخت سطنت و حکمرانی خداوند به معنای سطلنت بی‌چون و‌چرای او بر هستی است که در رفیع ترین درجات بر هستی حکم می راند و کسی را نرسد که به مقام عزت او در آید و حکمی براند. پس جز حکم او حکمی نیست و جز شاهی و ملک او مالک و سلطانی نیست.(یوسف، آیات 40 و 67؛ انعام، آیه 57). در ادامه این بند از دعای عهد به مساله حکومت بی چون و چرای الهی و نقش خداوند حی قیوم و فرمانروایی او بر هستی اشاره شده است که این نیز مرتبط با درخواستی است که پس از آن مطرح می شود که همان حکومت جهانی حضرت مهدی(عج) است.
2. امام شناسی، راهنماشناسی و درخواست از خدا: پس از اینکه صفات خداوندی بیان و در قالب خداشناسی با توجه به مناسبت حکم و موضوع مطرح می‌شود، درخواست هایی که مناسب با این صفات خداوندی است طرح شده و نیایشگر از خداوند می خواهد با توجه به دارا بودن صفات خاص، آنچه مطلوب هستی و بشر است تحقق یابد. البته در بند پیشین تاکید شده که همه این درخواست ها در چارچوب حکمت الهی خواهد بود و این گونه نیست که درخواستی داشته باشد که بر خلافت علم و حکمت خداوندی باشد؛ زیرا نیایشگر می داند که همه هستی بر اساس حکمت الهی سامان یافته و ربوبیت می شود و اگر خداوند برای اسباب، ارزش و تاثیری قائل است در چارچوب همان حکمت الهی است و گرنه اگر سببی بخواهد برخلاف حکمت تاثیر بگذارد چنین امکانی نیست. پس از این تاکیدات است که از خداوند می خواهد تا ارتباط او را با امام هدایتگر الهی برقرار کند و اجازه ندهد تا این پیوند و ارتباط قطع شود. پس همان عهد الستی که با خدا بسته و در سیر نزول خداوند آن را بارها تجدید کرده یادآور شده و از خداوند می خواهد تا در هر حالی به او یاری رساند تا تجدید عهد با خدا و خلفای الهی کند و عهد و پیمان را از یاد نبرده و از آن غافل نشود؛ زیرا ذکر این امور به معنای ذکر الهی است که مسیر بازگشت به سوی خداوند را به روشنی نمایان می کند و حکمت آفرینش هستی و خودش را همواره در پیش رو خواهد داشت.
نیایشگر می داند که راه رسیدن، بسی دشوار است و لازم است که همواره امام و پیشوای هدایتگر، او را راهنمایی کند. از این رو با درک این مهم از خداوند می‌خواهد که ارتباطش را با امام حفظ کند و آن را به طور کامل برای او تحقق بخشد. امام شناسی در این بخش مطرح است و جایگاه و نقش امام(ع) به شکلی گذرا بیان شده است:اللَّهُمَّ بَلِّغْ مَوْلانَا الْإِمَامَ الْهَادِيَ الْمَهْدِيَّ الْقَائِمَ بِأَمْرِكَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَ عَلَى آبَائِهِ الطَّاهِرِينَ عَنْ جَمِيعِ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ فِي مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا.....
3. مسئولیت شناسی و رجعت برای انجام وظیفه: نیایشگر اکنون که خدا و اهداف آفرینش هستی و خود را دانسته و خود را در جایگاه مناسب یافته است،‌از خداوند می خواهد تا به وظیفه و مسئولیتش آگاه سازد و به او کمک کند تا به این مهم بپردازد. در این بخش از دعا به خوبی بخشی از وظایف و مسئولیت‌های یک شیعه منتظر بیان شده است که شامل اموری چون 1. یار و یاور بودن،‌ 2. یاری و مددکاری، 3. دفاع از امام، 4. سرعت از انجام مسئولیت و وظایف محوله ، 5. امتثال اوامر امام، 6. حمایت از ایشان، 7. سبقت و پیشگامی در اظهار ارادت با انجام کارهای نیک و خیر و مانند آن، 8. حضور جهادی در کنار ایشان تا نیل به مقام رفیع شهادت است.  البته از آنجایی که ما عمر کوتاهی داریم و ممکن است ظهور امام زمان(عج) در زمانی اتفاق افتد که پس از مرگ ما باشد، درخواست رجعت می کنیم. در این فراز یکی از مهم‌ترین عقاید شیعی مطرح شده که مطابق آیات قرآنی و روایات معتبر بسیار است. از این دعا به دست
 می آید که رجعت، خاص امامان(ع) نیست بلکه محبان و شیعیان ایشان نیز در زمان ظهور امام زمان(عج) امکان برگشت را دارند. هدف از این رجعت آن است که در کنار امام(عج) برای دفاع از حق، شمشیر بزند و برای تحقق حکومت جهانی عدالت ،خود را فدا نماید و این گونه به دعوت الهی لبیک گوید. در این بخش از دعا آمده است: اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي مِنْ أَنْصَارِهِ وَ أَعْوَانِهِ وَ الذَّابِّينَ عَنْهُ وَ الْمُسَارِعِينَ إِلَيْهِ فِي قَضَاءِ حَوَائِجِهِ [وَ الْمُمْتَثِلِينَ لِأَوَامِرِهِ‏] وَ الْمُحَامِينَ عَنْهُ وَ السَّابِقِينَ إِلَى إِرَادَتِهِ وَ الْمُسْتَشْهَدِينَ بَيْنَ يَدَيْهِ........
4. درخواست برای تسهیل امر ظهور و حاکمیت حق: بخش دیگر از دعای عهد به مساله درخواست از خداوند برای تسهیل در امر ظهور اختصاص دارد. البته در این بخش به خوبی روشن می شود که آثار این ظهور به همه بشریت از جمله خود نیایشگر باز می گردد؛ زیرا موجب تشکیل حکومت صالحان و تحقق عدالت جهانی وبهره مندی همگان از نعمت های الهی در زمین خواهد بود. پس این ظهور چشم روشنی همگان از جمله نیایشگر است. در اینجا می خوانیم:  اللَّهُمَّ أَرِنِي الطَّلْعَةَ الرَّشِيدَةَ وَ الْغُرَّةَ الْحَمِيدَةَ وَ اكْحُلْ نَاظِرِي بِنَظْرَةٍ مِنِّي إِلَيْهِ وَ عَجِّلْ فَرَجَهُ وَ سَهِّلْ مَخْرَجَهُ وَ أَوْسِعْ مَنْهَجَهُ وَ اسْلُكْ بِي مَحَجَّتَهُ وَ أَنْفِذْ أَمْرَهُ وَ اشْدُدْ أَزْرَهُ ؛ خدايا آن جمال با رشادت،و پيشانى ستوده را به من بنمايان،و با نگاهى از من به او ،ديده‏ام‏ را سرمه بنه،و در گشايش امرش شتاب كن،و درآمدنش را آسان گردان،و راهش را وسعت بخش،و مرا به راهش درآور،و فرمانش را نافذ كن‏ و پشتش را محكم گردان.
5. انتظارات از ظهور و معرفی شخص امام(عج): اینکه از این ظهور چه انتظاراتی می رود در این بخش از دعا بیش از پیش روشن می شود. از مهمترین انتظاراتی که نیایشگر از ظهور امام زمان(عج) دارد، آبادانی زمین است که یکی از مهمترین اهداف آفرینش و مسئولیت خلافت انسان در زمین است، چنانکه در آیه 61 سوره هود به آن اشاره و تاکید شده است. پس در حکومت و حاکمیت آن حضرت(ع) امید است که انسان این مسئولیت و وظیفه خلافت اللهی خود را به تمام و کمال به انجام رساند و زمین را آباد کرده و همگان از این آبادانی بهره مند شوند و در آسایش قرار گیرند. البته این عمران تنها در سایه سار عدالت و اصلاح فساد انجام می گیرد، چرا که ظهور فساد در زمین به سبب ظلم و ستمی است که به دست همین انسان‌ها انجام گرفته و آنان به جای آنکه تصرفاتی داشته باشند که به توسعه و آبادانی زمین بینجامد به فسادگری از طریق ظلم و بی عدالتی روی آورده اند و زمین را تباه و عمران موجود آن را تخریب کرده اند. در این بخش آمده است: وَ اعْمُرِ اللَّهُمَّ بِهِ بِلادَكَ وَ أَحْيِ بِهِ عِبَادَكَ فَإِنَّكَ قُلْتَ وَ قَوْلُكَ الْحَقُّ ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ، خدایا؛ به دست او كشورهايت را آباد كن،و بندگانت را به وسيله او زنده فرما،به درستى كه تو فرمودى،و گفته‏ات حق است‏ كه:فساد در خشكى و دريا،در اثر اعمال مردم نمايان شد. سپس امام زمان(عج) معرفی می شود که معلوم شود این امام جز فرزند فاطمه(س) و از نسل پیامبر اکرم(ص) نیست که از نظر اسم و رسم به آن حضرت(ص) رفته است. یعنی پیش از این در بخش های پیشین به معرفی کلی امام و صفات کلی ایشان پرداخته شده ولی در اینجا برای اینکه هر گونه توهم و اشتباه و خطایی از میان برود به معرفی شخص امام از طریق معرفی شناسنامه‌ای و جزیی ایشان می پردازد و می فرماید:  فَأَظْهِرِ اللَّهُمَّ لَنَا وَلِيَّكَ وَ ابْنَ بِنْتِ نَبِيِّكَ الْمُسَمَّى بِاسْمِ رَسُولِكَ، خدايا ولىّ‏ات،و فرزند دختر پيامبرت‏ كه به نام رسولت ناميده شده، آشکار کن. سپس دوباره به اهداف ظهور و انتظار بشر از  این ظهور می پردازد می فرماید:  حَتَّى لا يَظْفَرَ بِشَيْ‏ءٍ مِنَ الْبَاطِلِ إِلا مَزَّقَهُ وَ يُحِقَّ الْحَقَّ وَ يُحَقِّقَهُ وَ اجْعَلْهُ اللَّهُمَّ مَفْزَعا لِمَظْلُومِ عِبَادِكَ وَ نَاصِرا لِمَنْ لا يَجِدُ لَهُ نَاصِرا غَيْرَكَ.......  تا به چيزى از باطل دست نيابد،مگر آن را از هم بپاشد،و حق را پابرجا و ثابت نمايد،خدايا او را قرار ده پناهگاهى براى ستمديدگان از بندگانت،و ياور براى كسى‏كه يارى براى خود جز تو نمى‏يابد،و تجديدكننده آنچه از احكام كتابت تعطيل شده،و محكم كننده آنچه از نشانه‏هاى دينت و روشهاى پيامبرت‏ رسيده است،و او را قرار ده،خدايا،از آنان ‏كه از حمله متجاوزان،نگاهش می دارى،خدايا پيامبرت محمّد(درود خدا بر او و خاندانش)را به ديدار او،و كسانى كه بر پايه دعوتش از او پيروى كردند شاد كن،و پس از او به درماندگى ما رحم فرما،خدايا اين اندوه را از اين امت به حضور آن حضرت برطرف كن،و در ظهورش براى ما شتاب فرما،كه ديگران ظهورش‏ را دور مى‏بينند،و ما نزديك مى‏بينيم،به مهربانى‏ات اى مهربان‏ترين مهربانان. پس در اینجا به طور مشخص آنچه بشر از ظهور انتظار دارد بیان شده است که شامل: 1. آبادانی زمین که نتیجه ای جز آسایش برای مردمان ندارد؛ 2. قیام به عدالت و نابودی فساد و ظلم ؛ 3. احقاق حق؛ 4. نابودی باطل؛ 5. حمایت از مظلوم؛ 6. یاری و نصرت بی کسان؛ 7. تجدید احکام تعطیل شده و اجرای آن؛ 8. استحکام شعائر الهی و تثبیت آن در جامعه؛ 9.‌اجرای سنت های الهی پیامبر(ص)؛ 10. برطرف کردن غم و غصه از امت؛ 11. عزت بخشی پس از ذلت و در ماندگی.
البته در اینجا درخواست هایی نیز مطرح می شود که مرتبط با صیانت از جان امام زمان(عج) است؛‌ زیرا دغدغه آسیب به ایشان همانند دیگر رهبران و امامان(ع) موجب شده که انسان از ظلم ظالمان و تعرض به وجود مبارک ایشان بترسد. از این رو دغدغه همیشگی سلامت و حفظ جان ایشان را دارد و از خداوند درخواست می کند که این شرایط بگونه ای باشد که نومیدی به بار نیاورد هر چند که طولانی شدن غیبت موجب می شود که برخی نومید شوند ولی مومن همان گونه که قیامت و حساب و کتاب آن را بسیار نزدیک می داند و نسبت به ابدیت هیچ می شمارد، این امر ظهور و تحقق حکومت عدالت جهانی مهدی(عج) را نیز بسیار قریب می داند.