هنر بیرق‌دوزی مذهبی و امواج عشق و ارادت به سیدالشهدا(ع)- بخش پایانی
شور آفرینی پرچم ها با اعجاز سرانگشت هنر اسلامی- ایرانی
گالیا توانگر
عکس‌ها از محمدعلی شیخ زاده
بعد از دستور معزالدوله دیلمی در محرم سال 252 هجری، مبنی بر تعطیلی مغازه ها و برپایی آیین های سوگواری در خانه و محله ها، دوخت پرچم رونق گرفت. پرچم با گذشت زمان کارکردهای خود را از دست نداده است و همچنان از آن به‌عنوان نماد بالندگی، افتخار، توحید و پیروزی یاد می‌شود. پرچم‌ها و کتیبه‌های محرم علاوه بر این ویژگی‌ها مفاهیم گسترده فرهنگی، ارزشی و اعتقادی دارند که در یک نگاه بر ذهن و باورهای مخاطب تأثیر می‌گذارد. هر کدام از پرچم‌هایی که در ماه‌های محرم و صفر به اهتراز درمی‌آیند، حامل پیام‌های فرهنگی عمیق و پرمعنایی هستند که ذهن هر مسلمانی آن را درک میکند. این ویژگی باعث شده است که هنگام انتخاب چنین کالایی حساسیت زیادی داشته باشیم و با دقت آن ها را انتخاب کنیم. برای یادآوری حماسه بزرگ قیام عاشورا حتی نصب یک پرچم ساده بالای پنجره و ورودی خانه‌ها این پیام را به زیباترین شکل منتقل میکند.
تولید پرچم همزمان با آغاز جنگ تحمیلی در سال 1359 و به دلیل نیاز جبهه‌ها به اقلام تبلیغاتی رونق گرفت و به مرور زمان گسترش پیدا کرد. آن زمان پرچم‌ها به صورت رول به خواهران داوطلب بسیج تحویل می‌شد تا کارهای برش‌کاری و آماده‌سازی آنها انجام شود. به تدریج این نیاز به وجود آمد که تشکل‌های مذهبی در ماه محرم و دیگر مناسبت‌های ملی و مذهبی سال به اقلام تبلیغاتی مثل پرچم و کتیبه‌های عمومی یا دیواری احتیاج مبرمی دارند؛ همین بهانه کافی بود تا بر تنوع اقلام محرم افزوده شود، به طوری که اکنون نه تنها در ایران بلکه در سراسر جهان پرچم‌ها و کتیبه‌های عاشورایی به ویژه نمونه‌های متبرک به نام امام‌حسین(ع)، حضرت ابوالفضل(ع) و حضرت فاطمه زهرا(س) را با نام کارگاه های تولیدی و کارخانه‌های ایرانی می‌شناسند.
شور آفرینی پرچم های مذهبی
در مراسم‌های عزاداری
محمد باقرحمیدی مدت 50 سال از عمر خود را وقف امام حسین(ع) و اهل بیت(ع) کرده است. او از دوران جوانی هنر گلدوزی پرچم را یاد گرفته و تاکنون توانسته پرچم های زیبایی را برای هیئت های مذهبی مختلف گلدوزی کند.
وی با زمزمه کردن این شعر که «عمری سرم به سایه این بیرق عزاست» برایمان می‌گوید: «امروزه هیئت های مذهبی پرچم های متفاوتی برای خود انتخاب می کنند که در پرچم های آنها اکثرا نام 14 معصوم(ع) در کناره های آن نقش می‌بندد. در قلب پرچم نام امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) و گاهی نام هیئت نقش می بندد که به عنوان هویت آن هیئت است. به بیان دیگر می‌توان گفت که اگر همین پرچم ها در ایام سوگواری سرور و سالار شهیدان در کوچه و خیابان ها و در میان دسته‌های عزاداری وجود نداشته باشد، چه بسا بخش مهمی از شور و حال مراسم از بین می‌رود.»
این هنرمند پرچم دوز در ادامه با تاکید بر شور آفرینی پرچم های محرم در مراسم های عزاداری می‌گوید: «فرض کنید در حسینیه ای هستید که می خواهند مراسم سینه‌زنی یا زنجیر زنی برای امام حسین(ع) برگزار کنند، ولی از پرچم های سیاه و سبز رنگ خبری نیست و در و دیوارهای آن مکان بدون پرچم است، راستی در چنین شرایطی آن مراسم با چه شور و حالی برگزار می شود؟ و اینجاست که اهمیت وجود پرچم های عزاداری مشخص می شود.»
وی با ورق زدن خاطرات ذهنی‌اش از سال‌های متمادی فعالیت در این حرفه هنری برایمان توضیح می دهد: «هیچ‌گاه نشده که بدون وضو پشت چرخ خیاطی بنشینم و حتی برخی اوقات در حین کار، آرام آرام برای خودم روضه یا نوحه می خوانم و حقیقتا وقتی که پشت میز کار و در حال دوختن پرچم و نقش زدن نام مبارک امام حسین (ع) و سایر ائمه‌اطهار(ع) هستم به عالمی دیگر سیر کرده و با نوشتن و دوختن نام مبارک آقا امام حسین(ع) گریه می کنم.»
وی در ادامه می گوید: «وقتی که بر روی نام امام حسین(ع)، حضرت ابوالفضل(ع) یا حضرت علی اکبر(ع) تمرکز می‌کنم و طرح نام مبارکشان را بر روی پارچه می زنم، واقعا خودم را در صحرای کربلا احساس می کنم و حال عرفانی عجیبی به من دست می دهد. احساس می‌کنم همان امامی که نام مبارکشان را دارم می دوزم، دارند مرا می بینند و همیشه دوست دارم با دقت و وسواس بیشتری کارها را انجام دهم تا در وهله اول شرمنده اهل بیت(ع) و سپس مردم نشویم.»
هیچ وقت لنگ زندگی نبوده‌ام
بدون شک تلاش و کوشش برای زنده نگه‌داشتن ایام سوگواری امام حسین در ماه محرم و حرمت نهادن به روزهای شهادت ائمه اطهار(ع) در پیشگاه آن بزرگان بی اجر و مزد نخواهد بود.
صادق اسفندیاری یک پرچم دوز تاکید می کند: «به مدد امام حسین(ع) و سایر ائمه معصومین(ع) و به لطف خداوند مهربان هیچ‌گاه در زندگی لنگ نشده‌ام و کاسه چه کنم چه کنم؟ دستم نگرفته ام و همه این برکات را از عنایات همین شغل و حرفه می دانم. خود آقا امام حسین(ع) واقعا به ما توجه دارند و هر بار هم که بابت کاری یا موضوع خاصی متوسل شده‌ام، بدون درنگ پاسخ لازم را دریافت کرده‌ام.»
وی که به حرفه پرچم دوزی امام حسین عشق می ورزد، می گوید: « تا عمیقا به امام‌حسین(ع) و اهل بیت عصمت و طهارت (ع) عشق نورزید نمی‌توانید یک پرچم دوز حرفه ای و موفق باشد. باور کنید اگر در این کار دغدغه اولتان سود مادی و پول باشد، قطعا موفق نخواهید شد؛ ولی اگر به قصد غربت و خدمت به مکتب گرانسنگ اهل بیت (ع) کار کنید، آن چنان برکات و عنایاتی شامل حالتان می شود که به وضوح در می یابید که این الطاف و موفقیت ها به برکت شغلی‌ست که دارید.»
بزرگترین نذر
سازندگی نفس در مکتب حسین(ع)
محمد غلامی نژاد در میان مغازه‌های پرچم دوزی و پرچم دوزی بازار به فروش پَر برای عَلَم مشغول است. پَرهای بزرگ که به گفته او پَر شترمرغ هستند به رنگ های سبز و مشکی و سرخ رنگ آمیزی شده‌اند.
وی برایمان در مورد قیمت پَرها توضیح می‌دهد: «هر عدد پَر دانه ای هزار تا بیست هزار تومان بسته به بزرگی و نوع و مرغوبیتش دارد.»
این فروشنده محصولات مذهبی با حسرت می گوید: «تا به حال قسمت نشده که به کربلا مشرف شوم، اما امسال اربعین به دعوت آقا امام‌حسین(ع) ان‌شاءالله مشرف خواهم شد.»
وی ادامه می دهد: «خیلی‌ها نذر می‌کنند که چند پَر برای عَلَم هیئت بخرند و ببرند تا از این طریق در شورآفرینی عزاداری شریک شده و از برکت و عنایت نگاه امام حسین(ع) برخوردار گردند.»
در همین حین پای گفت و گو با جوانی هیئتی و مذهبی می‌نشینم که برای خرید پَر عَلَم به بازار آمده است. این جوان با پختگی فکری که برخاسته از پرورش یافتن از مکتب حسینی(ع) است، به همسن و سالان خود تاکید دارد که نماز اول وقت در مکتب امام حسین(ع) حرف نخست را می زند. وی می‌گوید: «نمی‌شود عزادار امام(ع) بود و از نماز صبح جا بمانی و در رختخواب غفلت خواب باشی. ضمنا باید به عنوان یک شیعه قرآن را درست بخوانی و در معنایش تدبر کنی. ضمنا باید با عمل، رفتار و گفتارت نشان دهی که پیوند خورده با کربلا و مکتب حسینی (ع) هستی. بنابراین بزرگترین و بهترین نذرسازندگی نفس است.»
مراحل تولید پرچم‌های چاپی در کارخانه
همان طور که می دانید علاوه بر پرچم های گلدوزی شده که هنر دست هنرمند متعهد ایرانی است، یک سری از پرچم ها نیز چاپی‌اند.
از یک تولید کننده پرچم که در کارخانه مشغول است، سوال می کنم: «پرچم های محـرم چطور تولید می‌شود؟» وی برایمان توضیح می‌دهد: «پرچم‌ها و کتیبه‌هایی که این روزها زینت بخش مساجد و تکایا شده‌اند در نگاه نخست ظاهر بسیار ساده‌ای دارند، اما در واقعیت همه آن ها مسیر درازی را سپری می‌کنند تا به کالایی قابل استفاده تبدیل شوند. قدم اول را از سالن ریسندگی کارخانه برداشته‌ایم؛ جایی که ارائه منظمی از ماشین‌های پرسرعت بافندگی رشته‌های باریک نخ پلی استر را در کنار هم قرار می‌دهد تا زمینه مناسبی برای تولید پرچم و کتیبه فراهم شود. لامپی در میان استوانه دستگاه روشن است تا عملیات بافت کنترل شود. ماشین‌های این سالن به گردباف حلقوی مشهورند و سر و صدای زیادی تولید می‌کنند.
زمانی که ماشین‌های ریسندگی سرگرم تولید پارچه‌اند گروهی از هنرمندان در کارگاه هنری طرح پرچم‌ها و کتیبه‌ها را آماده می‌کنند تا روی شابلون‌های بزرگ حک شوند. این طرح‌ها برگرفته شده از فرم‌ها و نقوش ایرانی اسلامی است و در حاشیه یا متن آن ها نام ائمه اطهار(ع) یا اشعار حماسی سروده شده در وصف عاشورا و قیام امام‌حسین(ع) قرار گرفته است.»
وی ادامه می دهد: «پارچه‌های سفید آماده شده پس از گذراندن مراحل کنترل کیفیت صلاحیت ورود به واحدهای تکمیلی یا تثبیت عرضی را پیدا می‌کنند. این کار برای قوام پارچه است که با مواد شیمیایی مرتبط با صنعت نساجی انجام می‌شود.
رول‌های بزرگ پارچه آماده‌اند تا روی میز سیلک قرار بگیرند و با رنگ‌ها و نقش‌ها یکی پس از دیگری چاپ شوند. دما زیر سقف سالن چاپ حدود 30درجه سانتی‌گراد است. دمای بالای سالن به دلیل فعالیت 3 ردیف منظم از ماشین‌های چاپ و خشک‌کن است که بی وقفه مشغول کارند. این کار نظم خاصی دارد؛ رنگ‌های متن و زمینه به ترتیبی که از قبل تعیین شده‌اند، به وسیله بازوهای مخصوصی روی شابلون‌ها کشیده شده و سپس طرح موردنظر روی سطح پارچه نقش می‌بندد. کارکنان این بخش به دقت مراحل تزریق رنگ و حرکت بازوها را زیر نظر دارند تا اشتباهی رخ ندهد.»
این تولید کننده پرچم های چاپی در تکمیل صحبت هایش می‌گوید: «بزرگراهی از پرچم‌ها و کتیبه‌های چاپ شده اکنون آماده‌اند تا مرحله تثبیت نهایی را پشت سر بگذارند. مزیت این کار در قوام گرفتن رنگ روی پارچه و قابل شست‌وشو بودن آن است. دقت کار تثبیت نهایی اگر بیشتر از پارچه‌های تجاری نباشد کمتر نیست؛ زیرا قرار است پرچم‌ها و کتیبه‌ها سال‌ها در مساجد و تکایا دوام داشته باشند.
آخرین مرحله از کار تولید 2طبقه بالاتر از سالن عملیات تکمیلی انجام می‌شود. جایی که توپ‌های پرچم و کتیبه به غلتک‌های ماشین طاقه‌زنی سپرده شده و آماده عرضه می‌شوند. هر طاقه 100تا 150متر طول دارد و بسته به نیاز مصرف‌کنندگان به‌صورت برش‌خورده یا رول است. ماشین‌های این سالن بسیار سریع کار می‌کنند؛ طوری که خواندن عبارت‌های چاپ شده قدری سخت می‌شود.»