یک کارشناس ارشد روانشناسی ضمن تشریح مهم‌ترین آسیب‌های استفاده نادرست از فضای مجازی برای جوانان و نوجوانان، راهکارهایی برای پیشگیری از تبعات این آسیب‌ها ارائه کرد.
حمیدرضا شهبازپور، کارشناس دپارتمان سلامت روان جهاد دانشگاهی علوم پزشکی شهید بهشتی همزمان با هفته جهانی سلامت روان در گفت‌وگو با ایسنا، با‌اشاره به تاثیر فضای مجازی بر سلامت روان جوانان و نوجوانان، گفت: هر پدیده جدید به محض ورود به دنیای واقعی همواره فرصت‌ها و چالش‌هایی به همراه دارد، فضای مجازی نیز به عنوان ابزار ارتباطی نوین همچون تیغ دو لبه‌ای است که هم فرصت‌های خوبی را برای پیشرفت فرد فراهم کرده و هم می‌تواند بستر مناسبی برای آسیب ایجاد کند.
شهبازپور با بیان اینکه روزانه چند صد میلیون نفر در سراسر دنیا از اینترنت استفاده می‌کنند، افزود: یکی ازکاربردهای اصلی اینترنت، برقراری ارتباط اجتماعی با دیگران است، درحال حاضر اینترنت ابزاری مناسب برای توسعه افکار و اندیشه‌های بشری محسوب می‌شود به شرط آنکه در راه صحیح استفاده شود.
وی با‌اشاره به تعریف سلامت از دیدگاه سازمان بهداشت جهانی، عنوان کرد: سلامت، برخورداری از آسایش کامل جسمی، روانی و اجتماعی است و نه فقط نداشتن بیماری و نقص عضو؛ جالب توجه است که حکیم نظامی در کتاب پنج گنج خود، با بهره‌گیری از ایجاز شعر فارسی، تعریف طولانی سازمان بهداشت جهانی را با دو کلمه سلامت برابر است با آسودگی «سلامت به اقلیم آسودگیست» بیان کرده است.
برنامه ارتقای سلامت
 باید تمام جوانب سلامتی فرد را دربرگیرد
این روانشناس با بیان اینکه سلامت یک مسئله چند بعدیست که امروزه علاوه‌بر ابعاد جسمی، روانی و اجتماعی، جنبه معنوی را نیز دربرمی گیرد، اظهار داشت: ابعاد مختلف سلامتی و یا بیماری بر یکدیگر اثر کرده و تحت تاثیرهم قرار دارند. بنابراین چنانچه مشکلات جسمی بر روان فرد، مشکلات روانی بر جسم وی و هر دوی آنها بر جامعه و اختلالات موجود در جامعه بر هر دو بعد دیگر سلامتی اثر می‌گذارند، لذا اقدامات انجام شده برای ارتقای سلامت باید به تمام جوانب سلامتی فرد(جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی) و همچنین سلامت کلی جامعه توجه داشته باشد.
نوجوانی و جوانی دوره‌ای آکنده از
 تعارض و نوسان بین وابستگی و استقلال
شهبازپور ادامه داد: دوره نوجوانی و جوانی در عین حالی که به عنوان یک دوره گذار تدریجی از کودکی به بزرگسالی امتیازات زیادی داشته و زمان طولانی‌تری را برای کسب مهارت‌ها و آماده شدن برای آینده در اختیار فرد می‌گذارد، با این حال معمولا دوره‌ای آکنده از تعارض و نوسان بین وابستگی و استقلال بوده و در این دوران حساس، جوانان و نوجوانان از نظر جسمی، روانی و رفتارهای اجتماعی دچار تغییرات مهمی می‌شوند که آشنایی با آن برای گذران سالم این دوران ضروری است.
وی با‌اشاره به دستیابی به هویت و استقلال به عنوان دو شاخص اساسی و مهم دوره نوجوانی برای رشد، گفت: چگونگی دستیابی به این دو شاخص تا پایان دوره نوجوانی، اهمیت زیادی دارد، به گونه‌ای که بسیاری از نابسامانی‌ها در این دوره و دوره‌های بعدی نتیجه عدم دستیابی به این دو شاخص مهم است.
جهت گیری و تصمیم‌گیری‌های اساسی زندگی در جوانی
این روانشناس با‌اشاره به جهت گیری‌های اساسی و تصمیم گیری‌های مهم زندگی مثل ادامه تحصیل، انتخاب شغل و انتخاب همسر در دوره جوانی، توضیح داد: هر فردی طی این دوره می‌تواند با همکاری صمیمانه در محیط خانواده و اجتماع، محیط زندگی سالم و با نشاطی داشته باشد.
بحران هویت و اختلال در شکل گیری شخصیت در دوران نوجوانی و جوانی
شهبازپور با‌اشاره به بحران هویت و اختلال در شکل گیری شخصیت، افزود: عناصر سه گانه هویت، یعنی شخص، فرهنگ و جامعه، هر یک در تکوین و رشد شخصیت فرد نقش مهمی ایفا می‌کنند. در این میان هویت شخصی، ویژگی بی‌همتای فرد و هویت اجتماعی، پیوند با گروه‌ها و اجتماعات مختلف را تشکیل می‌دهد و در نهایت هویت فرهنگی برگرفته از باورهاییست که در عمق وجود فرد به واسطه تعامل او با محیط پیرامون و آموزه‌های آن، از بدو تولد تا کهنسالی جای گرفته است.
وی با‌اشاره به نامگذاری یکی از روزهای هفته سلامت روان با عنوان «تاثیر فضای مجازی بر سلامت روان جوانان و نوجوانان»، گفت: از آنجا که فضای مجازی، صحنه‌ای فرهنگی و اجتماعی است که فرد خود را در موقعیت‌های متنوع، نقش‌ها و سبک‌های مختلف زندگی قرار می‌دهد، خود زمینه‌ای برای آسیب پذیری شخصیت کاربر است.
مشکلات جدی تحصیلی و خانوادگی
 از مهم‌ترین تبعات اعتیاد به اینترنت
مشاور مرکز سلامت روان جهاد دانشگاهی علوم پزشکی شهید بهشتی با بیان اینکه یکی از آسیب‌های اینترنت، اعتیاد به آن است، ادامه داد: بر اساس آماری، از میان ۷۴میلیون کاربراینترنت در آمریکا ۲ تا ۵ میلیون نفر دچار اعتیاد اینترنتی شده و با معضلات زیادی‌گریبانگیر هستند. در جامعه ما نیز با گسترش روزافزون اینترنت شاهد این معضلات هستیم. در همین رابطه نتیجه تحقیقات انجام شده در کشور نشان می‌دهد که بیشترین استفاده کنندگان از اینترنت نوجوانان و جوانان بوده که حضور در چت روم، بازی‌های اینترنتی، چک کردن پست الکترونیکی و جست‌وجو در سایت‌های مختلف اینترنتی بیشترین دلایل حضور آنها در این فضاست.
شهبازپور با بیان اینکه اعتیاد به اینترنت می‌تواند مشکلات جدی تحصیلی و خانوادگی برای مخاطبان به وجود آورد، گفت: متأسفانه ما شاهد این پدیده در میان نوجوانان و جوانان هستیم، به طوری که برخی از جوانان، شب‌ها را تا صبح با اینترنت گذرانده که این مسئله می‌تواند آغازگر افت تحصیلی و دلزدگی از تحصیل باشد.
علل گرایش نوجوانان
 به شبکه‌های اجتماعی مجازی
وی با‌اشاره به برخی علل گرایش نوجوانان به شبکه‌های اجتماعی مجازی، اظهارداشت: هیجان خواهی، خود شیفتگی و حفظ ارتباط با دیگران در عین حفظ تنهایی برخی از علل این گرایش است. به عنوان نمونه نوجوانان و جوانانی که دوست دارند تنها بوده و در عین حال ارتباط خود با دیگران را حفظ کنند، از طریق این صفحات مجازی با محیط پیرامون خود ارتباط برقرار کرده و به راحتی خود را پشت هر نقابی پنهان می‌کنند.
خودشیفتگی و افسردگی
از آسیب‌های اعتیاد به اینترنت
 این کارشناس، استفاده بیش از حد این صفحات را عامل شکل گیری اعتیاد به اینترنت عنوان کرد و گفت: نوجوان بیش از آنکه در اجتماعات واقعی حضور یابد در شبکه‌های مجازی زندگی می‌کند. نوجوانان به دلیل مقایسه خود با دیگران در این فضا یا خود را بهتر از دیگران دیده و دچار خودشیفتگی می‌شوند، یا خود را پایین‌تر دانسته و دچار انزوا، افسردگی و سرخوردگی می‌شوند. همچنین بر اساس مطالعه دیگری، اکثر نوجوانان و جوانان، دیدن خوشی دیگران در شبکه‌های مجازی را منجر به برانگیختن احساس حسادت در خود عنوان کرده‌اند و این احساس حسادت در نوجوان باعث می‌شود که برای بهتر جلوه دادن خود دست به هر کاری بزند، ولو اینکه از زندگی واقعی خود دست بردارد و تنها به دنبال ساختن یک چهره غیر واقعی نمایشی باشد.
شهبازپور با‌اشاره به سایر آسیب‌های این فضا برای نوجوانان و جوانان، عنوان کرد: نوجوانان و جوانان در شبکه‌های مجازی همدیگر را تایید و به اصطلاح لایک می‌کنند. همین رویه می‌تواند در زندگی واقعی و اجتماعی فرد اثر گذار باشد. نوجوانی که همیشه در فضای مجازی تایید می‌شود از واقعیت و جامعه نیز همین انتظار را دارد و همین امر او را دچار مشکل و بحران هویت می‌کند. همچنین داشتن دوستان زیاد در فضای مجازی همیشه به معنای اجتماعی و موفق بودن فرد نیست، اما نوجوانان و جوانان گاهی در مورد افرادی که دوستان مجازی زیادی دارند‌اشتباه فکر کرده و از آنها برای خود الگو می‌سازند. در حالی که ملاک‌های دوستیابی در دنیای مجازی بسیار متفاوت‌تر از دنیای واقعی است.
برخی مزایای فضای مجازی
وی با تاکید بر اینکه البته فضای مجازی نیز مانند سایر ابزار تکنولوژی مزایایی نیز دارد، خاطرنشان کرد: از طرف دیگر فضای مجازی برای نسل نوجوان و جوان بستری فراهم کرده که می‌تواند با استفاده از آن در زمینه آموزشی وضعیت بهتری را تجربه کند. در این راستا استفاده از داده‌ها و اطلاعات گوناگون به منظور انجام فعالیت‌های علمی و پژوهشی، تسریع در روند امور اداری دانشجویان و دانش‌آموزان، برقراری ارتباط سریع با اساتید و معلمان، برقراری ارتباطِ بین دانشجویان در شهرهای مختلف برای انجام پروژه‌های علمی، چاپ نشریات، مباحثه پیرامون مسائل علمی و آموزشی، استفاده از روش‌های آموزش از راه دور و غیر حضوری برخی از مزایای استفاده نسل جوان از فضای مجازی است.
عدم نظارت والدین بر فعالیت‌های مجازی فرزند
 عامل بروز ناهنجاری اخلاقی و رفتاری
این مشاور، تسلط والدین بر مهارت‌های مربوط به استفاده از رایانه‌ها و اینترنت، هوشیاری آنان و از سوی دیگر فرهنگ سازی برای استفاده صحیح از فضای مجازی را در فراگیری مهارت‌های مختلف زندگی و نیز آموزش‌های مرتبط با تحصیلات و مسائل علمی نسل جوان و نوجوان موثر دانست و ادامه داد: با این وجود، استفاده از اینترنت در میان نوجوانان و جوانان در صورتی که نظارت والدین را به دنبال نداشته باشد، می‌تواند بستری برای بروز ناهنجاری اخلاقی و رفتاری باشد. به عبارت دیگر اگر چه فضای مجازی با برنامه‌ریزی می‌تواند به بستری آموزشی و مفید تبدیل شود، از طرفی می‌تواند زمینه‌ساز خطراتی در تمامی سطوح و ابعاد زندگی باشد. بنابراین تاثیر این آسیب‌ها به ویژه در نسل در حال رشد جامعه حساس‌تر بوده و دقت بیشتری را می‌طلبد.
گستره آسیب‌های فضای مجازی
برای جوانان و نوجوانان
شهبازپور با بیان اینکه آسیب‌های اجتماعیِ حاصل از ارتباط با اینترنت دامنه وسیعی دارد، گفت: حوزه آسیب‌های این پدیده را می‌توان از چند هویتی گرفته تا دسترسی به حساب‌های بانکی، هرزه نگاری، انتشار محتواهای مستهجن، تجاوز به حریم خصوصی افراد و‌اشاعه خشونت ترسیم کرد.
مسئولان خطرات و تهدیدهای
 فضای مجازی را جدی بگیرند
وی با اشاره به اهمیت برنامه‌ریزی برای کاهش آسیب‌های این گروه، ادامه داد: با توجه به رشد روزافزون جرایم اینترنتی و با در نظر گرفتن اینکه نوجوانان و جوانان بیش از هرگروه دیگری در مقابل بعضی از این جرایم آسیب پذیر هستند، حمایت از آنان امری ضروری و حیاتی به نظر می‌رسد. بنابراین مسئولان و دست‌اندرکاران کشور باید خطرها و تهدیدهای این جرایم را جدی تلقی کرده و استراتژی‌های همه‌جانبه‌ای در راستای آگاهی دادن به کاربران اینترنت، مقابله قانونی با جرایم اینترنتی و استفاده صحیح از تکنولوژی رایانه‌ای اتخاذ کنند.
مشاور مرکز سلامت روان جهاد دانشگاهی، یکی از کارکردهای مهم و خطرناک این فضا را گفت‌و‌گوهای اینترنتی دانست که به واسطه گسترش استفاده از تلفن‌های همراه، روز به روز در حال افزایش است و گفت: فارغ از اینکه این موضوع بیشتر اوقات فراغت دختران و پسران جوان را به خود اختصاص داده و آنها را از پرداختن به امور مفید دیگر باز می‌دارد؛ به دلیل گمنامی افراد در این فضا، هویت‌های کاذب و دوگانه‌ای شکل می‌گیرد که در آشنایی‌ها و دوستی‌های رمانتیک مجازی، اکثر اوقات موجب به بازی گرفتن احساسات و سرنوشت افراد در این فضا می‌شود که متاسفانه گاهی تاثیرات عمیقی بر آینده و زندگی افراد دارد.
کاهش علاقه جوانان
 به مشارکت‌های اجتماعی و مدنی
شهبازپور ادامه داد: علاوه‌بر آن، سرگرمی‌های مجازی، موجب کاهش علاقه جوانان به مشارکت‌های اجتماعی و فعالیت‌های مدنی شده و ممکن است بر مهارت‌های اجتماعی آنان تاثیر منفی بگذارد. همچنین حضور طولانی در فضای مجازی می‌تواند به فرهنگ پذیری‌اشتباه، جامعه پذیری ناقص و تاثیرپذیری افراطی از هنجارها و ارزش‌های حاشیه‌ای در عرصه‌های مختلف ارتباطی و اجتماعی منجر شود. از طرفی با کاهش حضور جوان و نوجوان در بستر خانواده، میزان اعتماد آنها به این نهاد مهم اجتماعی کم می‌شود. این اتفاق می‌تواند در نهایت منجر به از بین رفتن یکی از مهم‌ترین کارکردهای خانواده یعنی تعامل سازنده میان والدین و فرزندان شود که این موضوع زنگ خطری جدی برای ارتباطات انسانی است.
چه باید کرد؟
وی با تشریح برخی از راهکارها برای مدیریت فضای مجازی و کاهش آسیب‌های آن برای گروه جوانان و نوجوانان، اظهارداشت: عده‌ای برای جلوگیری از این آسیب‌ها، منع استفاده از اینترنت را توصیه می‌کنند؛ اما به عقیده من این روش‌اشتباه‌ترین گزینه در این خصوص است که می‌تواند به عاملی تحریک‌کننده در گرایش بیشتر فرزندان به استفاده از اینترنت تبدیل شود. ایجاد محدودیت باعث حساسیت بیشتر جوان و نوجوان شده، بنابراین برای کاهش آثار مخرب فضای مجازی باید طریقه استفاده درست از این ابزار را آموزش داد.
به گفته این روانشناس، رفتار صحیح والدین و ارائه راهکارهای کارآمد، بهترین گزینه برای تصحیح رفتار کودکان، نوجوانان و جوانان است و بیشتر از آنکه لجبازی فرزند را تحریک کند، موجب راهنمایی و همراهی آگاهانه آنها می‌شود.
شهبازپور در خاتمه فضای مجازی را به عنوان جادوی جام جهان‌نمای هزاره سوم یکی از ابزارهای مهم و تاثیرگذار در آینده بشریت عنوان و گفت: با توجه به تغییراتی که به صورت مداوم در این فضا ایجاد می‌شود باید مسیر درست استفاده از آن نیز شناسایی شود. لذا برای جلوگیری یا کاهش آسیب‌های اینترنتی باید به اقدامات پیشگیرانه‌ای مانند آگاهی بخشی به مردم از طریق رسانه‌های جمعی، آموزش دانش‌آموزان و دانشجویان و تصویب قوانین مختلف مبارزه با جرایم اینترنتی توجه شود.