امـام حسین(ع) الگوی عبـادت‌کنندگان
سید رضا حسینی
خدا انسان را برای عبادت خود آفرید.(ذاریات، آیه 56) البته این عبادت هیچ سودی برای خدا ندارد؛ زیرا خداوند غنی حمید است (فاطر، آیه 15) و عبادت بشر هیچ چیزی بر غنای خدا نمی‌افزاید؛ چنانکه ترک عبادت توسط انسان نیز هیچ چیز از غنای خداوند نمی‌کاهد؛ بلکه این عبادت تنها سودی که دارد برای بنده است؛ زیرا انسان با عبادت به تقوا می‌رسد(بقره، آیات 21 و 63 و179 و 183) و تقوا زمینه‌ساز یقین(حجر، آیه 99) و خدایی (بقره، آیه 138) و ربانی شدن انسان می‌شود.(آل عمران، آیه 79)
اگر انسانی بخواهد به هر مقامی برسد باید عبادت را در زندگی خویش اصل قرار دهد. البته هر کاری می‌تواند به امر عبادی تبدیل شود؛ زیرا نیت خوب و اخلاص موجب می‌شود تا عمل انسان، شکل عبادی بگیرد و موجب رشد او شود.(فاطر، آیه 10)
امام حسين(ع) فرمود: اَيّهَا النّاسُ! إِنّ اللهَ جَلّ ذِكْرُهُ مَا خَلَقَ الْعِبَادَ إِلاّ لِيَعْرِفُوهُ، فَإِذَا عَرَفُوهُ عَبَدُوهُ فَإِذَا عَبَدُوهُ اسْتَغْنَوْا بِعِبَادَتِهِ عَنْ عِبَادَهًْ مَا سِوَاهُ؛ اى مردم! خداوند بندگان را آفريد تا او را بشناسند، آنگاه كه او را شناختند، پرستش كنند و آنگاه كه او را پرستيدند، از پرستش غير او بى‌نياز شوند.(بحارالانوار، ج ۵، ص ۳۱۲، ح۱ )
انواع عبادت
از نظر قرآن و روایات هر نوع عبادتی که برای خدا انجام می‌شود ارزشمند است، حال چه خوفی و طمعی باشد یا حبی؛ اما انسان باید به جایی از مقام خشیت علمی برسد که خداوند را با محبت عبادت کند و به خداوند در آن مقام عظمت عشق بورزد؛ چنانکه امام حسین(ع) فرمودند: «إِنّ قَوْماً عَبَدُوا اللهَ رَغْبَههًْ فَتِلْكَ عِبَادَهًْ التّجّارِ وَ إِنّ قَوْمَاً عَبَدُوا اللهَ رَهْبَهًًْ فَتِلْكَ عِبَادَهًُْ الْعَبِيدِ وَ إِنّ قَوْمَاً عَبَدُوا اللهَ شُكْراً فَتِلْكَ عِبَادَهًْ الاَحْرَارِ وَ هِىَ اَفْضَلُ الْعِبَادَهًِْ؛ گروهى خدا را از روى ميل به بهشت عبادت مىكنند، كه اين عبادت تجارتكنندگان است و گروهى خدا را از ترس دوزخ مىپرستند و اين عبادت بردگان است و گروهى خدا را به سبب شايستگى مىپرستند و اين عبادت آزادگان است كه برترين عبادت است».(تحف‌العقول، ص ۲۷۹ ح۴ )
پدر بزرگوار ایشان امیرمومنان على(ع) نیز مى‌فرمايد: «اِلهى ما عَبَدْتُكَ خَوْفاً مِنْ عِقابِكَ وَ لا طَمَعاً فى جَنَّتِكَ وَ لكِنْ وَجَدْتُكَ اَهْلا لِلْعِبادَهًْ فَعَبَدْتُكَ؛ خدايا، تو را به جهت ترس از عذابت و طمع در بهشت، عبادت نكردم، بلكه تو را شايسته عبادت يافتم و آنگاه به عبادت تو برخاستم.(بحارالأنوار، ج 41، ص 14)
اینکه گفته می‌شود برترین عبادت همان عبادت حبی و عشقی است، به معنای نفی دو نوع دیگر نیست؛ زیرا خداوند در آیه 56 سوره اعراف و 16 سوره سجده از صفات بندگان خویش عبادت خوفی و طمعی دانسته است. حتی در آیه 10 سوره انسان از زبان اهل بیت(ع) نقل می‌کند که آنان خوف داشتند: إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا؛ ما از پروردگارمان از روز عبوسى سخت، هراسناكيم.»
ابن شهر آشوب نیز نقل می‌کند: قيلَ لَهُ [الْحُسَيْن(ع)] ما اَعْظَمَ خَوْفَكَ مِنْ رَبِّكَ! قالَ: لايَأْمَنُ يَوْمَ الْقِيامَهًْ اِلاّ مَنْ خافَ‌الله فى الدُّنْيا؛ به امام حسين(ع) گفته شد چقدر از خدايت مى‌ترسى! فرمود: در قيامت جز كسى كه در دنيا از خدا بترسد در امان نخواهد بود. (مناقب 4: 69 بحارالانوار 44: 192 ح 5)
علت این ترس همان مبنایی است که در آیات و روایات آمده که انسان هر آنچه در دنیا کشت کرده در آخرت درو می‌کند و آخرت انسان سازه‌ای از دنیای اوست. پس وضع انسان در آخرت، تابع حالات و اعمال او در دنياست. اعمال نيك و بد انسان در آخرت به صورتِ بهشت و جهنّم تجسّم مى‌يابد. قيامت، روز حساب و كتاب است و حسابگر هم دقيق است. آن كه از قيامت و حسابرسى آن ترس داشته باشد، كارهاى خويش را صالح مى‌سازد و از گناه پرهيز مى‌كند و همين امر، سبب مى‌شود كه در آخرت، آسوده و خاطرجمع باشد. «آن را كه حساب پاك است، از محاسبه چه باك است؟»
پیامبر(ص) این نوع عبادت‌های سه‌گانه را بی‌ارتباط به حالات قلب آدمی نمی‌داند و می‌فرماید: دل سه گونه است: دلِ گرفتار دنیا، دلِ گرفتار آخرت و دلِ گرفتار مولا. دلى که گرفتار دنیا باشد، سختى و رنج نصیب اوست و دلى که گرفتار آخرت باشد، درجات بلند نصیبش شود و دلى که گرفتار مولى باشد، هم دنیا دارد و هم عقبى را و هم مولا را.»(میزان‌الحکمه، ج13، ص 52 ، ح شماره ٢١٣٨٢ - به نقل از المواعظ العددیّهًْ، ص ١٤٦)
از نظر امام حسين(ع) پاداش عبادت خالصانه، بیرون از انتظار خواهد بود. ایشان می‌فرماید: «مَنْ عَبَدَ اللّهَ حَقّ عِبَادَتِهِ آتاهُ اللهُ فَوْقَ اَمَانِيهِ وَ كِفَايَتِهِ؛ هركس حق معبوديت خدا را بهجا آورد، خداوند بيش از حدّ انتظار و كفايتش به او عطا مى‌كند».
(بحارالانوار، ج ۶۸ ص ۱۸۴ ح۴۴ )
پیشوایان دین سرآمد عبادت و بندگی بودند. آنان در عبادت بسیار کوشا بوده و همه عمررا به بندگی گذرانده‌اند. داستان‌های بسیاری درباره عبادت آنان در روایات و دیگر منابع مطرح شده است. در باره كـثرت عـبادت امام حسین(ع) ابن اثير گويد: كانَ الْحُسَينُ(ع) فاضِلاً، كَثيرَ الصَّوْمِ، وَ الصَّلاهًِْ، وَ الْحَجِّ، وَ الْصَّدَقَهًِْ، وَ اَفْعالِ الْخَيْرِ جَميعُها؛ امام حسين(ع) شخصى با فضيلت بود كه روزه، نماز، حج و صدقه دادن و تمامى كارهاى خوب را زياد انجام مى‌داد. (اسدالغابهًْ، ج 2، ص 21)
آنچه در اين حديث، از سيره امام حسين(ع)آمده، معيار خدادوستى و بندگى خالص و محبّت نسبت به بندگان خداست. از سویی روزه گرفتن بسيار، بنده را به اخلاص مى‌رساند. از سوی دیگر، نماز، برترين رابطه بنده با پروردگار است. همچنین صدقه که یک عمل اجتماعی و اقتصادی خیرخواهانه است، ذخيره‌اى براى روز قيامت است و دیگر كارهای خير که انسان انجام می‌دهد، نشانه توفيق الهى است كه شامل حال بنده مى‌شود. چنين اعمالى انسان را نزد خدا و خلق خدا محبوب مى‌سازد و در دنيا و آخرت او را سربلند مى كند و زمینه‌ساز رشد و دستیابی به انواع مقامات بویژه قرب الهی می‌شود.
درباره کثرت عبادت ایشان همچنین آمده است: امام زين‌العابدين(ع) (در جواب كسى كه گفت: چقدر اولاد پدر شما كم است) فرمود: تعجب مى‌كنم چگونه به دنيا آمدم، در حالى كه پدرم (امام حسـين(ع) هر روز و شب هزار ركعت نماز مى‌خواند.
(بحارالانوار، ج 82 ، ص 311)
نماز و دعا، سرآمد عبادت‌ها
شکی نیست که نماز در میان عبادت‌ها بسیار مهم است؛ زیرا خواندن قرآن به معنای ارتباط خدا با بنده و نماز به معنای ارتباط بنده با خدا است. نماز به یک معنا قرآن صاعد است. به هر حال، انس به پروردگار و خواندن نمازهاى نافله و مستحب فراوان، از خصوصيّات پيشوايان حقّ است. همه پیشوایان به نماز اهتمام می‌ورزیدند و در هر فرصتی به خواندن قرآن و نماز می‌پرداختند. از همین رو، خواندن هزار ركعت نماز در شبانه روز، از امامان ديگر، از جمله حضرت على(ع) هم نقل شده است.
در نماز، انسان با خدایش نیایش می کند و در آخر نماز بهتر است که خواسته‌های خویش را از خدا بخواهد. این سنتی است که پیشوایان دین از جمله امام حسین(ع) بدان عمل می‌کرد. کسی از دعا کردن پرهیز می‌کند که مستکبر باشد و انسان مومن به سبب فروتنی در پیشگاه خدا بلکه تذلل، همواره هر چیزی را از خدا می‌خواهد و از آنجا که نماز و پس از آن، بهترین موقعیت برای دعا کردن است، بهتر است در این شرایط انجام گیرد. در آیات و روایات دعاها و نیایش‌های بسیاری نقل شده است.
دعا در هر حال خوب و در نماز و پس از آن بهتر است؛ از همین رو در احکام اسلامی آمده که دعا پس از نمازهاى واجب (كه به آن تعقيبات نماز گفته مى‌شود) مستحب است.
هر دعایی که از معصوم(ع) نقل شده ضمن بیان خواسته‌ها نوعی معرفت و شناخت به انسان نسبت به خدا و خلق می‌دهد. مضامین دعاهای آنان آموزنده و کلاس معرفت و تزکیه نفس و اخلاق است.
در اهتمام فوق‌العاده امام حسین(ع) به نماز همین بس که آن حضرت در ظهر عاشورا و پیش از شروع کارزار با حرامیان، مهلتی خواست تا نماز ظهر را اقامه کند و آن حضرت به اتفاق اصحابش در زیر بارش تیرها نماز خود را در اول وقت بجای آورد.