هدیه آقاپور
رقص پینه‌ها بر‌ دار قالی با تارو پودی از اصالت، رج به رج ضربان هنر و ظرافت ایران اسلامی را در تاریخ کهن ایرانی ماندگار می‌کند، پیشه‌ای که علاوه ‌بر ارتزاق، تجلی هنر و مهارت ایرانی است و امروز نیز دنیا فرش را با پسوند ایرانی می‌شناسد.
روزگاری صادرات فرش ایران دارای رتبه اول در دنیا بود.
طبق آمارهای موجود در سال 1374 یک میلیارد و 740 میلیون دلار فرش دستباف یعنی معادل یک سوم صادرات غیرنفتی از کشور صادر شد اما اکنون میزان صادرات فرش دستباف کشور به یک ششم میزان صادرات فرش در سال 74 رسیده است که در این گزارش به بررسی علل و عوامل مشکلات توسعه فرش دست بافت ایران در بازارهای خارجی و داخلی خواهیم پرداخت.
تاریخ یک تار و پود
قدیمی‌ترین فرش دستبافت ایرانی در سال ۱۹۴۹ در دومین مرحله کاوش‌های باستان شناس روسی، رودنکو در منطقه پازیریک کشف و به همین نام نامیده شد که اکنون در موزه «هرمیتاژ» سن پترزبورگ یافت می‌شود.
تقریبا ۱۵۰۰ قطعه در موزه‌های مختلف دنیا یا در مجموعه‌های شخصی در گوشه و کنار دنیا از فرش‌های این دوران وجود دارد.
همچنین قدیمی‌ترین منابع کتبی نیز به زمان ساسانی‌ها برمی گردد و در نهایت در دوران صفویان فرش ایرانی به نهایت زیبایی خود رسید که از آن به عنوان رنسانس قالی ایران یاد می‌شود.
در این دوران در کنار قصرهای پادشاهان کارگاه‌های قالی بافی بناشد و مراکز گوناگون که قبلا در تبریز، اصفهان، کاشان، مشهد، کرمان، جوشقان، یزد، استرآباد، هرات و ایالات شمالی نظیر شیروان، قره باغ و گیلان وجود داشتند توسعه و رونق بیشتری گرفتند.
در همان زمان، نقاشان و نگارگران بلندپایه طرح‌های خلاصه شده و ترکیبی ترنج در وسط قالی و لچک‌ها را در آن وارد کردند. یعنی همان طرحی که قبلا به زیباترین وضعی در قرن پانزدهم روی جلد کتاب‌های ارزشمند به کار می‌رفت.
البته با‌اشغال کشور به وسیله افغان‌ها (۱۷۲۲-۱۷۲۱ میلادی) این صنعت و هنر رو به انحطاط گذاشت.
در قرن نوزدهم قالی‌های ایرانی، به ویژه فرش‌های نفیس ناحیه تبریز به اروپا راه یافتند. از سوی کشورهای اروپایی نمایندگانی به تمام کشورهای مشرق زمین گسیل شدند و با رقابت بسیار فشرده کلیه فرش‌های کهنه و عتیقه را گردآوری کرده به قسطنطنیه که هنوز هم مهم‌ترین بازار قالی مشرق زمین می‌باشد فرستادند.
با به پایان رسیدن منابع فرش‌های کهنه، شرکت‌های انگلیسی، آمریکایی و آلمانی بطور نامحدود اقدام به تاسیس کارگاه‌هایی در تبریز، سلطان آباد(اراک) و کرمان کردند. این روال تا جنگ جهانی اول که تولید قالی بطور قابل توجهی افزایش یافته بود ادامه داشت.
رقابت جهانی
 در قیمت تمام شده فرش
امروزه، بافتن فرش به گسترده‌ترین هنر دستی در ایران مبدل شده است، و همینطور در خارج از کشور هم بخوبی شناخته شده است. فرش‌های ایرانی امروز از شهرت و اعتبار خاصی که به خاطر رنگ و تنوع و الگوهای گوناگونشان، برخوردار است اما در بازارهای جهانی با چالش رو به رو شده است.
افزایش رقابت پذیری در بازار جهانی از دیگر عوامل خارجی است که با روند آزادسازی تجارت خارجی در سال‌های اخیر به علت باصرفه بودن صنعت فرش برای کشورهای رقیب به ویژه هند و پاکستان به دلیل ارزان بودن نیروی کار، استفاده از تعرفه‌های ترجیحی، مشابه‌سازی و تقلید و تبلیغات و پیگیری راهبردهای نفوذی در بازارهای جهانی و حمایت دولت آنها از قالی بافان روند رو‌به‌رشدی داشته است.
کاهش ارزش صادرات فرش دستباف در ایران متاثر از عوامل بسیاری است که تاثیر هریک بر صادرات یکسان نبوده است.
 در برخی از موارد یک عامل اثر خنثی‌کننده‌ای بر عوامل دیگر داشته است. این عوامل به دو دسته داخلی و خارجی تقسیم می‌شوند. برخی از عوامل داخلی را می‌توان مربوط به تولید دانست و تعدادی از آنها به سیاست‌های اتخاذ شده، ارتباط دارد.
 از عواملی که به تولید مربوط می‌شود می‌توان از تنزل کیفیت تولید و افزایش قیمت تمام شده نام برد. این امر باعث شده که از قدرت رقابت فرش دستباف در بازارهای جهانی کاسته شود. در ایران تولید فرش برخلاف اکثر کشورهای رقیب که به صورت کارگاهی و در قالب مجتمع‌ها انجام می‌شود، به صورت تک بافی (خانگی) صورت می‌گیرد.
همچنین در گذشته فرش ایران و آذربایجان، سرآمد صنایع دستی جهان به شمار می‌رفت. عیار فرش تولیدی هر کشوری را با شاخصی به نام فرش ایران و آذربایجان می‌سنجیدند. فرش تبریز شاخصی بود برای کیفیت هنر- صنعت فرش اما به مرور زمان و در اثر سهل‌انگاری و غرور بی‌جای نیروهای داخلی و فرصت‌طلبی به کمین نشسته‌های عرصه هنر و اقتصاد، این گوهر درخشان، تلألو خود و اعتبار گذشته خویش را از کف داد.
 اکنون کار به جایی رسیده که فرش‌های تولیدی کشورهای جهان سوم، که سابقه ‌ تولید و بافت فرش‌های هنری آنها به سختی به یکی دو دهه می‌رسد، به رقیب سرسخت فرش‌های هنری و اصیل ایران تبدیل شده‌اند.
چین با استفاده از نیروی کار ارزان، کالاهایی ارزان و نامرغوب به بازار عرضه می‌کند. هند و پاکستان، ذائقه مشتریان را هدف قرار داده و با استفاده از فن‌آوری‌های نوین در بازاریابی و با قبول سفارشات بافت فرش منطبق با سلیقه مشتریان، در بازار جهانی این هنر، دلبری می‌کنند. ترکیه از نمد گردشگران و توریست‌های خارجی بسیار کلاهی گشاد از تجارت فرش برای خود دست و پا می‌کند، و در این میان تنها سری که بی‌کلاه می‌ماند بازار فرش اصیل ایرانی است.
 صنعت فرش دستباف صنعت مکمل برای کشاورزی و دامداری است و بنابراین نیازمند حمایت دولت از این بخش می‌باشد تا مواد اولیه با کیفیت و قیمت ارزان در اختیار تولیدکنندگان قرار گیرد.
محسن کوهکن نماینده مردم لنجان و عضو کمیسیون صنایع و معادن در مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «یکی از عواملی که ما را در بازارهای رقابتی دچار چالش کرده این است که برخی کشورها با اقدامات مختلفی که بعضا بر خلاف روال قانونی است نقشه‌های قالی ایرانی را به دست آورده‌اند و یا کپی‌برداری کرده و در تولید فرش با قیمت پایین دستمزد فعالیت می‌کنند و مواد اولیه فرش را با قیمت تمام شده پایین تری به بازار عرضه می‌کنند که همین امر رقابت تنگاتنگی را برای ما به وجود آورده است.»
وی ادامه می‌دهد: «خاطرم هست که در برخی شهرهای کوچک اصفهان فردی 10 تا 15‌دار قالی می‌زد و مواد اولیه را به بافندگان می‌رساند، با پایان کار نیز دستمزد بافندگان را پرداخت می‌کرد، این حالت اکنون میان تشکل‌ها و تعاونی‌ها رخ داده است.»
کوهکن می‌افزاید:«مشکل نقدینگی برای تهیه مواد اولیه که گران شده است امروز‌گریبانگیر تعاونی‌ها شده و ما را دچار مشکل کرده و آن انتظاری که داشتیم مبنی بر اینکه صنعت فرش درآمدی بر صادرات غیرنفتی ما باشد، برآورده نشده است. البته مناطقی هم هستند در کشورمان که به شکل مکانیزه این صنعت را پیش برده و در داخل و خارج نمایشگاه دارند اما این‌ها محدود به عده‌ای می‌شود که در ظرفیت‌سازی در بازارهای جهانی با مشکل رو به رو هستند.»
عضو کمیسیون صنایع و معادن در مجلس شورای اسلامی تصریح می‌کند:«افزایش قیمت تمام شده فرش دست بافت در بازارهای جهانی این تفکر را ایجاد کرده که این فرش‌ها برای عده‌ای خاص است و نمی‌توانند آن را بخرند، در داخل هم همین اتفاق رخ داده است، یک زمانی خانواده‌ها فرش را مانند طلا سرمایه می‌دانستند اما با وجود فرش ماشینی و قیمت ارزان‌تر آن خانواده‌ها از فرش دست بافت صرف نظر کردند.»
وی خاطرنشان می‌کند:«ضعف چارچوب‌ها، مشکل نقدینگی و مشکلات ساختاری باعث شده رونق فرش دستباف فراهم نشود.»
عدم سری بافی در فرش دستباف
به عقیده کارشناسان یکی از ضعف‌های ساختاری تولید در این صنعت، نبود کارگاه‌ها و مجتمع‌های کارگاهی است که نمی‌توانیم سفارش بگیریم و براساس آنها تولید کنیم در حالی که کشورهای دیگر با در اختیار داشتن منابع مالی فراوان و کارگاه‌های قالیبافی از ما پیشی گرفته‌اند.
برخی تولیدکنندگان نیز به منظور دستیابی به حاشیه سود مورد نظر خود به کاهش هزینه تولید با استفاده از مواد اولیه نامرغوب از جمله پشم دباغی شده، ابریشم نامناسب خارجی، به‌کارگیری پلی استر و … اقدام می‌کنند.
ورود تولیدات با کیفیت پایین به بازارهای جهانی باعث شده تا به نماد تجاری فرش دستباف کشور که از دیرزمان جایگاه خاصی را نزد خریداران داشته است، خدشه وارد کند.
ولی ملکی نماینده مردم مشکین شهر و عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «صنعت فرش یک زمانی برند و نمایه ایران بوده و دنیا ما را با آن می‌شناخت و به راحتی هم این صادرات صورت می‌گرفت همچنین پیش از آنکه نفت ما به اوج برسد فرش ما به اوج رسیده بود.»
وی ادامه می‌دهد: «باید بپذیریم که علوم و فنون به قدری پیشرفت کرده که مشاغل می‌توانند به خاطر بالا رفتن ارتباطات به یکدیگر تنه بزنند، در صنعت فرش هم به طریقی این اتفاق افتاده است، تولید کنندگان صنعت فرش ما عمدتا افراد سنتی بوده و برای امرار معاش درخانه به بافتن فرش اقدام می‌کنند همین امر باعث بروز مشکلات برای بافندگان و نفوذ به بازارهای کشور شده است.»
 عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس می‌افزاید: «از طرف دیگر فروشگاه‌های زنجیره‌ای که در دنیا هستند عمدتا فرش‌های دستباف را به صورت سری می‌خواهند، به این معنی که مثلا 3000 فرش یک شکل سفارش می‌دهند و آن را در فروشگاه‌های زنجیره‌ای در دنیا توزیع می‌کنند درحالی که ما در ایران سری بافی نداریم بلکه تک بافی هست و همه این عوامل باعث شده ما بازار فرش را خالی کنیم.»
ملکی اضافه می‌کند: «اکنون بهترین فرصت است که حتی با وجود گران شدن دلار از بازار صادرات استفاده شود.»
تولید فرش یک نوع سرمایه‌گذاری است که از بدو ایجاد‌ دار قالی تا بافت و فروش آن از سرمایه‌های ذهن، بدن، چشم و سایر هزینه‌های مادی، صرف آن می‌شود تا کاری زیبا و کاربردی، خلق و به قیمت مناسب، فروخته شود؛ بنابراین، باید براساس مطالعه نیازسنجی و بازاریابی به تولید فرش پرداخت.
اصالت فرش ایرانی را حفظ کنیم
کارشناسان صنعت فرش معتقدند رنگ‌های شیمیایی و طراحی ضعیف، موجب بدنامی فرش می‌شود در حالی که اصالت فرش ایرانی در طبیعی بودن و هنرنمایی آن است که باید حفظ شود.
عدم نظارت کافی و جدی بر روند تولید و فرآوری مواد اولیه تولید فرش از مهم‌ترین علل ایجاد بحران در این رشته است. متاسفانه سودجویی برخی و سکوت و بی‌اعتنایی بعضی از مسئولان سبب شده تا مواد اولیه نامرغوب به‌ویژه از جنس پلی استر که پیش از این نیز به آن‌اشاره شد مثل موخره بر جان تار و پود فرش آذربایجانی افتاده است.
اگرچه هیچ کشوری قادر به رقابت با فرش ایرانی به لحاظ هنری و سابقه‌ای که دارد، نیست اما به نظر می‌رسد دستیابی به جایگاه واقعی این هنر- صنعت ایرانی در دنیا مستلزم ارتقاء بیش از پیش توانمندی‌ها و معرفی دوباره فرش دستباف در بازارهای جهانی باشد. به عبارتی فرش دستباف ایران برای خروج از رکود فعلی نیازمند تحولی درونی و برونی است.