دفتر پژوهش‌های موسسه کیهان
روز 22 مرداد جمعيت ملى مبارزه با استعمار حزب توده صريحا خطر كودتا را به مردم و دولت هشدار داد: «مردم شرافتمند ايران! توطئه خائنانه كودتا در شرف اجراست. براى در هم‏شكستن اين توطئه آماده شويد.» افراد ذيل را نيز به‏عنوان عاملين كودتا معرفى كرد: سرلشكر زاهدى، سرلشكر باتمانقليچ، سرلشگر گرزن، سپهبد شاه‏بختى، سرتيپ دادستان، سرتيپ محوى و جمعى ديگر.29 حزب توده اين اطلاعات دقيق را با كمك سازمان افسران شاخه‏نظامى حزب توده بدست آورده بود و چون اكنون قويترين متحد دولت به شمار مى‏رفت اطلاعات خود را در اختيار جامعه گذاشت.
جنگ روانى‏- تبليغاتى به‏عنوان شاخه‏اى از عمليات كودتا از مدتى قبل شروع شده بود و كودتاگران انبوهى از كاريكاتورهاى ضددولتى را كه از سيا به تهران آورده بودند توسط مطبوعات سرسپرده در هفته همه‏پرسى(12 الى18) چاپ و منتشر نمودند. مطبوعات مزدور با تمام قوا عليه دولت ايران فعاليت مى‏كردند و مأمورين سيا نيز مطالب تشنج‏آفرين خود را به نام «حزب توده» در نشريات منتشر مى‏كردند. مأمورين سيا در اين مطالب رهبران مذهبى را تهديد مى‏كردند كه در صورت مخالفت با دكتر مصدق با مجازاتهاى سنگين مواجه خواهند شد. همچنين به‏نام حزب توده تلفنهاى تهديدآميزى خطاب به شخصيتهاى متدين جامعه صورت مى‏گرفت و حتى در منزل يكى از رهبران مذهبى بمب‏گذارى كردند.30 اين حجم عظيم ارعاب و اختناق عليه روحانيت به‏خاطر آن بود كه كودتاگران مى‏خواستند حساسيت مذهبى روحانيون درخصوص قدرت گرفتن حزب توده را برانگيزانند و آنان را وادار به همكارى كنند. برخى نيز از حضور مستقيم روحانيت در كودتا سخن به ميان آورده‏اند. مثلا ريچارد كاتم كارمند سفارت آمريكا در سال 1332، به تقسيم دلارهاى آيت‏الله سيدمحمد بهبهانى ميان سران چاقوكشان و تظاهركنندگان كودتا در روز 28 مرداد ‌اشاره كرده است.31 دكتر مصدق نيز معتقد است علماى فاسد در كودتا دست داشته‏اند و 390 هزار دلار آمريكا بين بعضى از علماى فاسد و افسران بى‏ايمان تقسيم شده است.32 ولى به‏طورى‏كه خواهيم ديد رهبران مذهبى با تيزبينى ماهيت كودتا را تشخيص داده و از همكارى با آن خوددارى كردند.
حزب توده كه از قريب‏الوقوع بودن كودتا اطمينان داشت و از سويى دولت به هشدارهايش وقعى نمى‏نهاد روز 23 مرداد دستور آماده‏باش خود را به شرح ذيل منتشر نمود:
«كارگران، دهقانان، پيشه‏وران، روشنفكران، بازرگانان وطنخواه، مردم رشيد ايران دشمنان ملت، نوكران دربار يك بارديگر براى پايمال كردن محصول مبارزات شرافتمندانه شما به توطئه دامنه‏دارى پرداخته‏اند... قصد آنها اينست كه با يك كودتاى نظامى زمام امور را بدست گيرند و نهضت ضداستعمارى ملت ما را به نفع اربابان خود مختنق نمايند... درحالى‏كه نيروى ملت عظيم است و از يك روحيه عالى برخوردار است دشمن با ضعف شديد، روحيه تفرقه و تشتت دست به گريبان است شما مى‏توانيد و بايد با استفاده از برترى كمى و كيفى قوا و با استعانت از توده‏هاى ملل سراسر جهان كه مبارزه حق‏طلبانه شما را تأييد مى‏كنند دشمن را درهم شكنيد. براى درهم شكستن دشمن آماده‌باشيد.»33
گفتنى است از خرداد 1332 كه احتمال كودتا كم و بيش در افواه شايع شده بود حزب زحمتكشان نيروى سوم (به رهبرى خليل ملكى) برپايى كميته‏هاى محلى و منطقه‏اى جبهه ملى و گارد جبهه ملى را به منظور دفاع از دولت مطرح كرد. اين حزب با تلاش پيگير توانست دو كميته را نيز تشكيل بدهد ولى دولت با اين پيشنهاد موافقت نكرد و اقدام داوطلبانه آنان را مورد حمايت قرار نداد.34 دكتر مصدق خود نيز اظهار مى‏دارد كه در روزهاى نوزدهم و بيستم مرداد برخى افراد به منزل وى رفته و به نخست‏وزير هشدار دادند كه دربار در خيال كودتاست.35 ولى هيچ دستور آماده‏باشى براى مقابله با كودتاى قريب‏الوقوع صادر نكرد و هيچ تدبير ويژه‏اى براى حراست از نهضت ملى نيانديشيد.
ساعت 5 بعدازظهر 23 مرداد حزب توده با اطلاعات موثّقى كه توسط سازمان افسران كسب كرده بود جزئيات كودتا كه قرار بود نيمه‏هاى شب 23 مرداد و بامداد24 مرداد بوقوع پيوندد را به اطلاع دكتر مصدق رساند. كودتاگران پس از وقوف بر فاش شدن زمان كودتا به واحدهاى عمل‏كننده اطلاع دادند كه زمان كودتا به شب بعد موكول شده است.36
 گفتنى است اين تصميم كودتاگران به‏خاطر درك آمادگى دولت براى مقابله با كودتا نبود چون دولت دكتر مصدق حتى تا روز بعد همچنان با لاقيدى به خطر حتمى كودتا مى‏نگريست و درصدد مقابله با آن نبود.
شنبه؛ 24 مرداد
با وجود آنكه شب قبل كشور از خطر كودتا رهيده بود نخست‏وزير در روز 24 مرداد همچنان بر بى‏تفاوتى خود اصرار داشت، هيچ اقدامى براى كشف و خنثى كردن كودتا به عمل نياورد و ملت ايران و نهضت ملى را بدست سرنوشت سپرده بود. ولى در عوض شديدا به فكر حفظ جان و خانواده‏اش بود. به‏طورى‏كه در ملاقاتى كه حوالى 5 بعدازظهر با سرتيپ رياحى رئيس ستاد ارتش داشت، رئيس ستاد را كتبا متعهد به حراست از خود ساخت:
«... به ايشان [سرتيپ رياحى] گفتم: اگر اتفاقى روى دهد مسئوليت آن متوجه شخص شما خواهد بود كه پيش‏بينى لازم را در كار دفاع از خانه من نكرده‏ايد. و براى اينكه ايشان را به مسئوليتى كه داشتند متوجه كنم از ايشان نوشته‏اى گرفتم كه در آن ذكر نمودند كه هرگونه اتفاقى رخ دهد بواسطه عدم دقت دركار بوده و مسئول پيش‏آمد منم. اين نوشته راگرفتم و نگه داشتم.»37
ساعت 10 شب عمليات كودتا با سخنرانى سرهنگ نعمت‏الله نصيرى در كاخ سعدآباد و پادگان باغشاه كه محل تجمع يگان‌هاى گارد جاويدان بود، آغاز شد. اين نيروها از 24 ساعت قبل در حالت آماده‏باش به سرمى‏بردند. سرگرد فولادوند رئيس ستاد گارد جاويدان با رؤیت حالت آماده‏باش يگانها مراتب را به اطلاع نخست‏وزير مى‏رساند و دكتر مصدق را از خطر كودتا مطلع مى‏سازد. سرهنگ نصيرى خود براى اطلاع فرمان عزل نخست‏وزير عازم منزل دكتر مصدق مى‏شود و گويا حزب توده نيز در همين زمان (ساعت30/10شب) بار ديگر نخست‏وزير را از خطر كودتا آگاه مى‏سازد، ضمن آنكه نام فرماندهان و مأموريت آنها را نيز مفصلا بيان مى‏دارد.
با وجود اين حجم انبوه از هشدارهاى مكرر و با وجود حكومت نظامى منع عبور و مرور، واحدهاى كودتاگران از ساعت 10 شب آزادانه در خيابان‌ها رفت‏وآمد مى‏كردند، از سوى نخست‏وزير و وزير دفاع ملى فرمانى دال بر آماده‏باش صادر نشده بود و فرماندهان تيپ‌هاى پادگان تهران در مقرهاى خود حاضر نبودند. يگان‌هاى رزمى هم در حالت «آزادباش» به سرمى‏بردند.38 ستاد نيز عملاً اقدامى براى ممانعت از وقوع كودتا ترتيب نداده بود ولى سرتيپ رياحى مدعى است طرح‌هايى را براى مقابله با كودتا داشته است و مى‏گويد اقدامات دفاعى صورت گرفته از سوى ستاد ارتش به ابتكار رئيس ستاد بوده و نخست‏وزير در اين مورد همفكرى با وى نداشته است.39
به هر صورت آنچه مهم است اين است كه پس از شروع عمليات كودتا و غافلگيرشدن دولت سرتيپ رياحى توانست به ابتكار خود تا قبل از نيمه شب واحدهايى از سربازان را در مناطق راهبردى و حساس شهر كه ممكن بود مورد حمله كودتاگران قرارگيرند مستقر كند.40
پی‌نوشت:
۲۹- جامى،ن، گذشته چراغ راه آينده است، ص 675.
30- آمريكا و تحولات ايران ص 201.
31- ذبيح، پروفسور سپهر، ايران در دوره دكتر مصدق، ص 182.
32- افشار، ايرج، خاطرات و تألمات مصدق، ص 237.
33- جامى، ن، گذشته چراغ راه آينده است، صص 6-675.
34- كاتوزيان، همايون، مصدق و نبرد قدرت در ايران، ص 207.
35- بزرگمهر، جليل، مصدق در محكمه نظامى، ص 25.
36- اسرار كودتا، ص 63.
37- بزرگمهر، جليل، مصدق در محكمه نظامى، ص 26.
38- نجاتى سرهنگ غلامرضا، جنبش ملى شدن صنعت نفت، ص 396.
39- سرتيپ تقى رياحى مى‏گويد از عصر 24 مرداد از وقوع كودتا مطلع بوده و به شرح ذيل آماده مقابله با كودتاگران بوده است: «... ستاد ارتش در چهار رده متوالى طرحهايى براى جلوگيرى از بى‏نظمى‏هاى شهر داشته است اولاً: فرماندارى نظامى سرهنگ حسينقلى‌اشرفى كه خود فرمانده تيپ يكم بود واحدهايى از تيپ خود را هميشه در حالت آماده‏باش نگاه مى‏داشت ثانياً: در صورت لزوم شهربانى قسمتى از افراد خود را در اختيار او مى‏گذاشت ثالثاً: واحدهاى موتوريزه در باغشاه در صورت لزوم تحت فرماندهى فرماندار نظامى قرار مى‏گرفت. در مرحله چهارم به‏دستور رئيس ستاد ارتش واحدهاى زرهى، مخصوصا تيپ 2 زرهى به فرماندهى سرهنگ شاهرخ ممكن بود وارد عمل شود... ضمنا بدانيد شب 24 مرداد مصدق به من تلفن نكرد» يعنى اقدامات پيشگيرانه ستاد ارتش با ابتكار رئيس ستاد بوده و دكتر مصدق نقشى در اين خصوص نداشته است، همان، ص 500.
40- اسرار كودتا، ص 64.