فواید مصائب و سختی‌ها (پرسش و پاسخ)
پرسش:
براساس آموزه‌های وحیانی مصائب و سختی‌هایی که در حیات فردی و اجتماعی انسان‌ها وجود دارد چه آثار و فوایدی دارد؟ به تعبیر دیگر چرا خدای رحیم انسان را در رنج و سختی آفرید؟
پاسخ:
از آنجاکه انسان در هنگام ولادت تمامی خصوصیات و کمالات انسانی و الهی را بالفعل دراختیار ندارد و آنچه که در توان دارد ظرفیت و استعداد است که باید به تدریج به ظهور و فعلیت برسد. بنابراین فلسفه مصائب و سختی‌ها در این راستا مشخص می‌گردد که در فرایند تبدیل شدن استعدادها و ظرفیت‌های بالقوه به ظهور و فعلیت به چه میزان می‌تواند مفید و موثر واقع شود. درواقع اگر این مصائب و سختی‌ها نبود بسیاری از استعدادها و ظرفیت‌های والای انسان به صورت بالقوه باقی می‌ماند، و به بروز و ظهور خارجی نمی‌رسید. در قرآن کریم آیات فراوانی راجع به فوائد مصائب و سختی‌ها و شداید است که به یکی از آنها که خیلی واضح و روشن است اشاره می‌کنیم.
و لنبلونکم بشیء من‌الخوف والجوع و نقص من الاموال والانفس والثمرات و بشرالصابرین الذین اذا اصابتکم مصیبهًْ قالوا انالله و اناالیه راجعونِ اولئک علیهم صلوات من ربهم(بقره - 156)
ما شما را آزمایش می‌کنیم به چیزی از بیم، یعنی عدم امنیت، ترس از دشمن، اینکه دشمن داشته باشید و حساب این دشمن را داشته باشید و بیم دشمن در ذهنتان باشد؛ (و الجوع) به گرسنگی و سختی، احتیاج داشته باشید، (و نقص من‌الاموال) کسری در مال و ثروت (و الانفس) یا کسری در نفس و جان خودتان (والثمرات)؛ بهره‌ها و فواید ما شما را گرفتار این جور مصائب و سختی‌ها می‌کنیم (و بشرالصابرین) (بشارت بده به صابران) پشت سر این سختی‌ها بشارت ذکر می‌کند: بشارت بده کسانی را که درمقابل سختی‌ها خویشتنداری می‌کنند، خویشتن‌داری‌ای که مبتنی بر ایمان به خداست؛ وقتی که انواع سختی‌ها را می‌بینند فورا متوجه خدا می‌شوند: (همه از آن خدا هستیم و به سوی او بازگشت می‌کنیم). (اولئک صلوات من ربهم) این طبقات هستند که رحمت‌های پروردگار شامل حال آنها می‌شود.
پس این سختی‌ها و شداید را زمینه بسیار مفیدی برای کسانی معرفی می‌کند که بتوانند در این سختی‌ها و شداید مقاومت و ایستادگی و خویشتنداری کنند. پس اینها فایده دارد؛ یعنی یک چیزی است که بشر می‌تواند در این زمینه‌ها از وجود آنها استفاده زیاد کند، که قرآن هم آنها را به صورت نوید و بشارت ذکر می‌کند. (مجموعه آثار شهید مطهری(ره)، ج 4، ص 327)
حال در اینجا این سوال مطرح می‌شود که فلسفه این آزمایش و آزمون الهی چیست؟
در یک پاسخ اجمالی باید گفت: فلسفه اصلی امتحان و آزمایش این است که افراد وقتی در معرض امتحان و آزمایش قرار می‌گیرند، به کار می‌افتند و به اصطلاح فلاسفه آنچه که در قوه دارند به فعلیت می‌رسد؛ یعنی اگر امتحان در کار نباشد استعدادها بالقوه باقی می‌ماند، یعنی بروز نمی‌کند، رشد نمی‌کند ولی وقتی که یک موجود در معرض عمل و امتحان قرار گرفت، سیر تکاملی خودش را طی می‌کند، رشد می‌کند، پیشرفت می‌کند، نظیر کارهای تمرینی است که ورزشکاران قبل از مسابقه‌های نهایی انجام می‌دهند؛ آنچه که انجام می‌دهند برای این است که مربی بفهمد هرکس استعدادش چقدر است؟ برای اینکه خودشان آماده شوند، برای این است که هرچه در استعداد دارند به ظهور بپیوندد.
سختی‌ها و شدایدی که خداوند تبارک و تعالی در دنیا برای انسان پیش می‌آورد برای این است که آن استعدادهای باطنی بروز کند. (نتیجه این می‌شود که نفع این آزمایش‌ها و سختی‌ها برای خود انسان است.) (همان، ص 329)
البته ناگفته نماند شهید مطهری(ره) در این رابطه تاکید می‌کند: از این نکته نباید غفلت ورزید، مصائب وقتی نعمت هستند که انسان از آنها بهره‌برداری کند و با صبر و استقامت و مواجهه با دشواری‌هایی که مصائب تولید می‌کنند روح خود را کمال بخشد، اما اگر انسان دربرابر سختی‌ها فرار را انتخاب کند و ناله و شکوه سر دهد، در این صورت بلا برای او واقعا بلاست.
(مجموعه آثار، ج 1، ص 183)