گام‌های شایسته در بودجه!(نگاه)
عباسعلی اختری
خیلی از آنهایی که با داشتن مسئولیت، جوش بودجه را می‌زنند، در گام اوّل دغدغه کم شدن بودجه خودشان و منافعشان را دارند.
امّا کسانی هم هستند که هیچ‌گونه حقوقی از دولت دریافت نمی‌کنند، افزایش بودجه یا کاهش آن به زندگی آمیخته با قناعت آنها صدمه‌ای نمی‌رساند، امّا با این حال نمی‌توانند آرام باشند و افزایش روز به روز مشکلات معیشتی مردم را مشاهده کنند!
امید است که نمایندگان محترم مردم چنین تشویشی داشته باشند! چراکه پیغمبر خدا(ص) فرمود: «هرکس روزش را آغاز کند و به امور مسلمانان اهمیت ندهد مسلمان نیست» البته در اصل، این روایت دارد به مسئولین هشدار می‌دهد که مبادا، در اثر بی‌توجهی و عملکرد نادرستشان خود را از مسلمانان جدا سازند و از دیدگاه پیغمبر(ص) غیر مسلمان محسوب گردند.
اهمیت دادن به کار مردم، در بودجه نویسی، قبل از هر چیز به این است که اقتصادی فکر کنند، خیرخواهانه فکر اقتصادی را پیاده کنند!
در قدیم و جدید گفته اند؛ اقتصادی فکر کردن به این است که؛ جیب و کیسه خودتان را نگاه کنید و بر اساس آن خرج کنید!
«اقتصاد دانان بر این باورند که مسائل اقتصادی مستقیم یا غیر مستقیم، برای این به وجود می‌آیند که میان منابع محدود درآمد‌های یک جامعه، و خواسته‌های نامحدود مردم تناسب و تعادلی ایجاد کنند».
یعنی همه خردمندان و متفکران باور دارند که هزینه کردن‌ها چه فردی و چه اجتماعی بدون ملاحظه توان درآمدی، منطقی نمی‌تواند باشد و به قول «جک هاروی»«اقتصادی عمل کردن اساساً به معنای تنظیم حدود، برای هزینه کردن است».1
عوامل اصلاح امت
بهترین رهنمود در این زمینه بیان عمیق امام باقر(ع) است که فرمود: کار مسلمانان اصلاح نخواهد شد مگر به سه چیز؛ «التَّفَقُّهِ فِي الدِّينِ وَ الصَّبْرُ عَلَى النَّائِبَهًِْ وَ تَقْدِيرُ الْمَعِيشَهًْ،2 فقاهت در دین، صبر در مشکلات و مصائب، برنامه‌ریزی صحیح برای زندگی».
حتما نمایندگانِ علاقه‌مندِ به پیروی از پیغمبران: توجه دارند که هدف اجتماعی مهم همه آنان، اجرای عدالت و ایجاد قسط در میان مردم بوده است.3
همچنان‌که مراعات نکردن عدالت اقتصادی، ضایع کردن امکانات مالی، از مصداق‌های روشن افساد و فساد و برخلاف برنامه‌های پیغمبران است.
حضرت علی(ع) فرمود: «... وَ مِنَ الْفَسَادِ إِضَاعَهًُْ الزَّادِ وَ مَفْسَدَهًُْ الْمَعَاد...،4 و از گونه‌های فساد، ضایع کردن زاد و توشه و فاسد کردن وضع آخرت است».
بر همین اساس، یک راه کار اصلی دشمنان، برای شکست دادن یک کشور و یک ملّت ویران کردن اساس مال و ثروت و جریان اقتصادی آنهاست.
پناه به خدا از اینکه دوستانِ ملّت در اثر اشتباه، کار دشمنان را انجام دهند!
چه معنی دارد و چه انگیزه‌ای در کار است که دولتمردان قبل از مطالعه بودجه خودشان، به بهانه تورم، همه ردیف‌های هزینه را بالا ببرند؟ از بودجه نداشته حقوق‌های ناعادلانه را زیاد کنند! هزینه‌های پیش‌بینی نشده را براساس تورم، افزایش دهند، بودجه مصرفی وزارتخانه‌ها و ادارات تابعه را زیاد کنند، حقوق خودشان را زیاد کنند، بودجه جلسات را زیاد کنند! آنگاه بیایند به سراغ مردم، کرایه‌ها را افزایش دهند، قیمت حامل‌های انرژی را، افزون کنند عوارض خروج از کشور را سه برابر کنند. قیمت آب و برق را زیاد کنند، یارانه نان را حذف کنند، اقداماتی که فشار آن تنها بر اقشار طبقه پایین وارد
می‌شود!
در واقع با افزایش ردیف هزینه‌ها به نسبت تورم، همه مواردی که از بودجه دولتی تأمین می‌شود (چه حقوق‌ها و چه موارد دیگر مصرف) از پیش تأمین شده، غیر از مردم کم درآمد و بی‌حقوق که روزبه‌روز بر سختی آنها افزوده می‌شود! اینها چگونه با عدالت قابل جمع است؟
قرآن علاوه‌بر رهنمودهای متعدّد دیگر، با گوشزد کردن شایستگی یوسف(ع) برای خزانه‌داری مصر «قالَ اجْعَلْنِي عَلَى خَزَائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ»(سوره یوسف، آیه 55) تعلیم داده که مسئولان اقتصادی باید با امانت و صداقت، دو ویژگی را در خود برجسته داشته باشند؛ یکی اینکه حفیظ و حفظ‌کننده اموال مردم باشند، دیگر اینکه عالم و دانا در هزینه کردن باشند!
یعنی نیروی دولتی و نماینده مجلس باید بنگرند، ردیف‌های هزینه‌ای بی‌حساب و کتاب، چه خسارتی به مردم وارد می‌کند. در روز بازپرسی پرحسرت‌ترین اشخاص آنها هستند که مظلمه و تحمیل ظلم را بر عهده گرفتند و دیگران از آنها سود
بردند!
چنین گناهی از افراد خداشناس؟
بودجه نویسان شایسته و امین و باوردار قیامت، حتما به‌طور دقیق مصلحت‌اندیشی می‌کنند، مانند مصلحت‌اندیشی برای کار شخص خودشان! اشخاص متعهد تدبیر و تقدیر می‌نمایند یعنی موارد تعیین بودجه را تا آخر ملاحظه می‌کنند و می‌سنجند و برای آن بودجه مشخص می‌کنند.
وظیفه «نُصح» و خیرخواهی بزرگ‌ترین واجب اجتماعی است و فوق‌العاده مورد تأکید پیشوایان معصوم قرار گرفته است. چرا که خدا خیرخواه است و پیغمبر و امام و هرکس مطیع خدا و پیغمبر است، باید و لازم است برای مردم خیرخواه باشد!
پیغمبر گرامی(ص) فرمود: «الدِّينِ النَصِيحَهًْ...، کل دین خیرخواهی است. پرسیدند: برای چه کسی ای پیغمبر خدا؟ فرمود: برای خدا و رسول او و امامان دین و جامعه مسلمین».5
آیا یک خداشناس آگاه چنین گناهی مرتکب می‌شود؟
رسول گرامی(ص) فرمود: «هرکس انجام کار یک برادر مسلمان را به عهده گیرد ولی برای او خیرخواهی نکند، به حقیقت به خدا و رسول او خیانت کرده است».6
در صورتی که کوتاهی در حق یک نفر چنین گناهی باشد، کوتاهی در حق میلیون‌ها، یعنی میلیون‌ها برابر آن گناه! مگر کسی به گفته پیغمبر(ص) ایمان نداشته باشد!
خیرخواهی چیست؟ به گفته معصوم(ص) خیرخواهی به آن است که شخص در رابطه با کار دیگران، آن‌گونه جامع نگری و مصلحت‌اندیشی کند که در کار خود ملحوظ می‌دارد!
زیر پا نهادن حق‌الناس
هرسال به هنگام ارائه لایحه بودجه توسط دولت به مجلس، پایه و اساس یک فشار جدید و شکننده بر اقشار ضعیف گذارده می‌شود! در هنگام تنظیم لایحه بودجه دولتمردان و تنظیم کنندگان لایحه بودجه، زمینه یک گرانی جدید را رسماً فراهم می‌کنند. قبل از هر اقدام که باید برای مبارزه با مشکلات اقتصادی انجام دهند، به بهانه تورم، درصدی بر مبلغ، و ردیف‌های هزینه می‌افزایند. گویا هیچ تکلیفی برای مبارزه با تورّم ندارند، با همین اقدام نسنجیده، به همه اصناف و اقشار خط می‌دهند، که به همان نسبت هر کس چیزی را گران کند، از بلیط هواپیما تا بلیط مترو، کرایه تاکسی، نان بی‌کیفیت نانوائی‌ها، سبزی سبزی فروشی، و ماست و شیر و حبوبات، قند و شکر و...
چگونه است که بودجه نویسان فقط به همین می‌اندیشند که مواظب حقوق‌ها باشند؟ ما چگونه می‌توانیم خود را از پیروان خاندان پیغمبر(ص) بدانیم و چشم امید به شفاعت آنها داشته باشیم؟ که این سیره‌ها برخلاف سیره و روش آنهاست؟ که مکرر فرمودند: «مسئولان باید خود را با طبقات ضعیف تطبیق دهند!»
بدون داشتن درآمد و پشتوانه جدّی بر هزینه‌ها افزودن (که افزودن نقدینگی را به‌دنبال دارد) یعنی بلای گرانی را تشدید کردن، بلائی که فقط بر ضعیفان فشار می‌آورد!
چگونه مسئولان راضی می‌شوند برای مردم خودشان بلا آفرین باشند؟
پیغمبر خدا(ص) فرمود: «یکی از علائم غضب خدا بر خلقش، گرانی و بالا رفتن قیمت‌هاست».7
آیا در نظام اسلامی که به قیمت خون صدها هزار شهید و معلول و داغدار شدن صدها هزار پدران و مادران و فرزندان، برپا شده، اینها بدعت نیست که حقوق‌ها در سقف بالای بیست میلیون و کف یک میلیون متفاوت باشد؟
آیا در جامعه الهی که باید عدالت‌مدار باشد این بدعت نیست که هرسال دولت به جای مبارزه با گرانی با اضافه کردن هزینه‌های بی‌جا، گرانی را بر مردم ضعیف بیشتر تحمیل کند؟
آیا علما و آگاهان و درک‌کنندگان این دردها نباید به جلوگیری از آن بپردازند؟
با اینکه پیغمبر گرامی(ص) فرمود: «هنگامی که بدعت‌ها (چیزهای غیردینی به نام دین) آشکار شد، عالم (شخص آگاه و دانا) باید علمش را آشکار کند، و با آن مقابله کند، اگر نکند، لعنت خدا بر او باد».8
بازداری از معروف
در جامعه اسلامی به طور قطع و مکرر شنیده‌ایم که پیغمبر خدا(ص) فرمود:«با عملتان مردم را به دین و دیانت دعوت کنید».
امّا رفتار ناعادلانه اقتصادی مسئولان و بودجه‌نویسان، پیوسته اقشار مختلف را از دین و نظام اسلامی می‌گریزاند و مردم را از این معروف برتر بازمی‌دارد، و این همان گناه نابخشودنی «صدّ از راه خدا» است، که امام صادق(ص) از آن می‌نالد و درد دل می‌کند! و می‌فرماید:
«خدا لعنت کند (و لعنت نموده) قطع‌کنندگان راه معروف و خوبی را، آنان که کاری می‌کنند که مردم را از خوبی پشیمان می‌کنند».9
در صورتی که بازداری مردم از خدمت‌ها و نیکی‌های معمولی موجب لعنت باشد، بازداری و فراری دادن از دین، چه لعنت‌هائی را موجب می‌شود؟ که دین را قرآن عامل حیات بشر معرّفی نموده است!10
مشکل هلاکت بار این است که ضایع کردن حقوق مردم توبه ندارد!
تضييع حق‌الناس
كوتاهي در انجام كار مردم، مصداق روشني از ضايع كردن «حق الناس» است كه نه تنها گناه كبيره بلكه از گناهان غيرقابل توبه در پيشگاه خداست. زيرا توبه كوتاهي‌ها و لغزش‌هاي نسبت به حقوق الهي را اصلاح مي‌كند، امّا گناهان و ناروايي‌هاي مربوط به حق مردم، با توبه به درگاه حق اصلاح نمي‌شود، «حق‌الناس» است. بلكه تنها راه آن رضايت آنهاست. زيرا خداي متعال بدين‌گونه به مردم احترام نهاده كه برايشان حقوقي در جان‌ها و مال‌ها و آبروها قرار داده، و تجاوز بر هر كس را در اين امور، كينه‌ورزي و ظلم ناميده، حاشا بر حكمت او كه آنچه را خود براي مردم قرار داده، بدون جرمي از آنها سلب كند، و آنچه را که نهي كرده، خود مرتكب شود.
خداي عزيز حكيم مي‌فرمايد: «اِنَّ الله لا يظلم الناس شيئاً،11 البته خداوند هيچ‌گونه به مردم ظلم نمي‌كند».12
مردي از قبيله «نخع»13 گفت:
به حضرت امام باقر(ع) گفتم: من از زمان حجّاج تاكنون والي بر مردم بوده‌ام،14 آيا براي من راه توبه‌اي هست؟ آن حضرت سكوت كرد!
دوباره سؤالم را تكرار كردم؟ فرمود: نه تا وقتي كه به هر صاحب حقّي (كه از او ضايع كرده‌اي ) حقّش را ادا كني.15
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. جک هاروی، اقتصاد جدید، ص28.
2. کافی، ج5، ص87، حدیث4.
3. سوره حدید، آیه25.
4. نهج‌البلاغه، نامه31، فراز 96.
5. وسائل‌الشیعه، ج11، ص595.
6. همام، ص596، اقتصاد مقاومتی، ص242.
7. کافی، ج5، ص162، باب‌الاسعار، حدیث1.
8. اصول کافی، ج1، ص75، باب البدع و...
9. مضمون روایت را آوردیم (وسائل‌الشیعه، ج11، ص539).
10 سوره انفال، آیه24.
11. سوره يونس، آيه 44.
12. ر، ك: الميزان ج 4 ص 266.
13. «نخع» قبيله‌اي از يمن كه مالك‌اشتر نخعي از آن قبيله است.
14. مطابق فقه شيعه يكي از كسب‌هاي حرام، پذيرش ولايت و امارت از طرف ستمگران است.
15. بحارالانوار، ج 75 ، ص 329.