بحران‌های طبیعی و راهکار مدیریت مقابله با آن- بخش پایانی-بخش پایانی
ساخت و ساز استاندارد راه مهار بلایای طبیعی
✍ فریده شریفی
وقوع بلایای طبیعی همچون سیل، زلزله و... که به طور غافلگیرکننده رخ می‌دهد تاثیرات مخربی بر منابع مادی و انسانی می‌گذارد و گاه بدون کمک‌های ملی و بین‌المللی به فاجعه‌های انسانی تبدیل می‌شوند.
آثار و عواقب بلایای طبیعی می‌تواند تا مدت‌های مدیدی پس از وقوع حادثه باقی بماند، صدمات و بیماری‌های بازماندگان زلزله، فرسایش خاک حاصلخیز یک منطقه و از بین رفتن کشاورزی، ویرانی روستاها و متروکه شدن آنها و... از جمله پیامدهایی هستند که در وهله اول به نظر نمی‌آیند و در ارزیابی تعیین خسارات محسوب نمی‌شوند.
در بیشتر کشورها، پیش‌بینی‌ها، چاره‌اندیشی‌ها و راه‌های مقابله و سازش با بلایای طبیعی هنوز نارسا و ناکافی است و تنها شمار اندکی از کشورهای دنیا، مدیریت مهار این‌گونه بلایا را به‌کار می‌بندند.
بنابراین یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش رو در مقابله با این گونه حوادث نیاز به داشتن سیستم مدیریت بحران می‌باشد، توجه به فرآیند و چرخه کامل مدیریت بحران از جمله پیش‌بینی، پیشگیری، آمادگی، پاکسازی، بازسازی، نظارت و کنترل برای جلوگیری از این حوادث و یا کاهش اثرات تخریبی آنها لازم و ضروری است اما مسئله مهم دیگر در جلوگیری از بروز بلایای طبیعی توجه به بافت‌های شهری، تشخیص بافت‌های فرسوده، بازسازی، نوسازی و مقاوم‌سازی سازه‌ها و ابنیه است.
واقعیت این است که بسیاری از شهرهای پرجمعیت ایران زلزله‌خیز هستند و بخش قابل توجهی از سطح این شهرها به عنوان بافت‌های فرسوده، قدیمی و مناطق حاشیه‌نشین پیوسته در معرض خطر و آسیب قرار دارند. برای مقاوم‌سازی ابنیه باید برنامه‌های بلندمدت، میان‌مدت و کوتاه‌مدت پیش‌بینی و اجرا شوند و با توجه به گستردگی کار در این زمینه همکاری متقابل مردم و مسئولین ضروری و چاره‌ساز است.
ویژگی‌های عمومی بافت‌های فرسوده
بناهایی که در بافت فرسوده قرار دارند با گذشت زمان مستهلک شده و کارایی و مقاومت خود را از دست داده‌اند بنابراین با کوچک‌ترین بلایای طبیعی به راحتی تخریب می‌شوند.
یک کارشناس معماری درباره ویژگی‌های بافت فرسوده می‌گوید: «بافت‌های فرسوده شهری به دلیل مغایر بودن با ضوابط شهرسازی جدید، قدیمی و مستهلک بودن تهدیدی برای شهروندان به حساب می‌آید. در این بافت‌های فرسوده قدمت ساختمان‌ها معمولا بیش از 50 سال است و مساحتی کمتر از 200 متر دارند و مصالح به‌کار رفته در این ساختمان‌ها عموما مصالح قدیمی مانند خشت، آجر و چوب یا آجر و آهن بدون رعایت اتصالات افقی و عمودی است و معمولا فاقد سیستم سازه‌ای هستند.»
وی اضافه می‌کند: «برای مقابله با خسارات بلایای طبیعی مانند زلزله، ساختمان‌هایی که در بافت‌های فرسوده شهری قرار گرفته‌اند باید نوسازی شوند و تعمیر یا بازسازی نمی‌تواند در استحکام این ساختمان‌های قدیمی چندان موثر باشد چرا که پایه‌های ساختمان یا اصطلاحا فونداسیون ساختمان پرقدرت و محکم نیست، اما در برخی از بافت‌های فرسوده ابنیه تاریخی و فرهنگی وجود دارند که می‌بایست حفظ و نگهداری شوند، بنابراین باید این نوع ساختمان‌ها، مرمت، بازسازی و بهسازی شوند و از کلیه امکانات برای مقاوم‌سازی این ساختمان‌های مهم و باارزش استفاده شود.»
بازسازی و مرمت بافت تاریخی ارزشمند باید به گونه‌ای باشد که ارزش‌های ساختاری و ویژگی‌های بومی و ملی آن حفظ گردد به گونه‌ای که به عنوان میراث فرهنگی برای نسل‌های آینده هم حفظ شود.
نحوه مقاوم‌سازی ساختمان
در مبحث مهم و ضروری مقابله با خسارات ناشی از بلایای طبیعی، مسئله فرسودگی یکی از مهم‌ترین مسائل مربوط به فضای شهری است که باعث عدم تعادل، سست بودن و عدم استحکام ساختمان‌ها می‌شود و ظرفیت و پتانسیل ساختمان‌ها برای آمادگی در مقابل بلایای طبیعی را پایین می‌آورد. در علم مهندسی عمران نقطه مقابل فرسودگی مقاوم‌سازی است که به معنای بالا بردن مقاومت یک سازه در برابر نیروهای وارده می‌باشد. در واقع یکی از موضوعات مهم و اساسی در راهبرد کاهش خطرپذیری در برابر زلزله، مقاوم‌سازی ساختمان‌های موجود با کمترین هزینه و سرعت بالا است تا جان شهروندان در زلزله‌های متوسط هم حفظ شود به همین دلیل مسئله مقاوم‌سازی به طور جدی در حال بررسی و پیگیری است.
این مسئله به ویژه در شهرهای زلزله‌خیز ایران یکی از اصلی‌ترین موضوعات ساخت و ساز محسوب می‌شود. در شرایط کنونی و به واسطه هشدارهایی که درباره وقوع زلزله در تهران داده می‌شود مسئله مقاوم‌سازی به یکی از مسائل ضروری و حیاتی ساختمان‌سازی در این شهر تبدیل شده است.
به گفته دکتر «بهرام عکاشه» متخصص زلزله‌شناسی، گسلی به طول 90 کیلومتر، شمال تهران را در معرض خطر قرار داده است و در جنوب تهران نیز گسل‌های زیادی وجود دارد که دو گسل «ری شمالی» و «ری جنوبی» از همه آنها قوی‌تر است. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که جنوب تهران بارها با خاک یکسان شده است و هم‌اکنون با وجود حدود 10 گسل فعال در جنوب تهران، احتمال وقوع زلزله در پایتخت دور از انتظار نیست، بنابراین باید از حوادث گذشته درس عبرت گرفت و در بازسازی و نوسازی واحدهای مسکونی نهایت تلاش و دقت را به عمل آورد.
کارشناسان معتقدند، نقشه محدوده بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری برای بازسازی و نوسازی باید براساس شاخص‌های مصوب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران توسط وزارت مسکن و شهرسازی یا شهرداری‌ها تهیه شود و بدون مجوز این نهادها و ارگان‌ها ساختمانی نوسازی یا بازسازی نشود.
یک مهندس عمران در این‌باره می‌گوید: «برای احداث یک ساختمان مهندسین ناظر شهرداری حتماً باید از مراحل احداث ساختمان بازدید و مجوز لازم را بدهند در غیر این صورت نباید ساختمانی بدون مجوز شهرداری ساخته شود.»
وی اضافه می‌کند: «از مهم‌ترین مسائل مقاوم‌سازی هر ساختمانی توجه ویژه داشتن به مصالح به کار رفته در فونداسیون (پی ساختمان) است، مصالح به کار گرفته شده و ترکیب دقیق آب و سیمان باید به دقت محاسبه شود و توسط کارگران مجرب و آموزش‌دیده این کار انجام شود تا خدای ناکرده با محاسبه اشتباه و ترکیب نامناسب مصالح، فونداسیون ضعیف و سست نباشد چرا که در این صورت ساختمان از قدرت و استحکام کافی برخوردار نیست و در صورت وارد آمدن کوچک‌ترین نیروی وارده تخریب می‌شود.»
این کارشناس به مسئله آزمایش خاک محدوده ساختمان هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «از مسائل مهم مقاوم‌سازی آزمایش خاک می‌باشد چرا که در برخی از مناطق تهران سفره‌های زیرزمینی آب وجود دارد و خاک آن منطقه سست و ناپایدار است و اگر این مسئله رعایت نشود احتمال ریزش ساختمان و تخریب سریع آن وجود دارد.»
وی همچنین اضافه می‌کند: «مسئله دیگر در مقاوم‌سازی ساختمان‌ها مسئله جوشکاری صحیح و اصولی اتصالات است که باید توسط جوشکاران ورزیده و ماهر انجام شود زیرا اگر در یک نقطه سازه اتصالی اصولی صورت نگیرد و براساس محاسبه دقیق انجام نشود خطر تخریب ساختمان حداقل در بخشی از آن وجود دارد.»
این کارشناس یادآور می‌شود: «در مبحث مربوط به بلایای طبیعی مانند زمین‌لرزه باید این استانداردها کاملاً رعایت شود تا خطر حوادث طبیعی به حداقل کاهش پیدا کند و برای این منظور همکاری مردم و دولت هر دو ضروری است.
سازندگان ساختمان‌ها، طراحان، ناظران و برنامه‌ریزان وزارت مسکن و شهرسازی نیز باید متوجه این مسئولیت خطیر باشند که هرگونه اشتباهی در نوسازی، بهسازی یا بازسازی ساختمان‌ها ممکن است جان تعداد زیادی از انسان‌ها را به خطر بیندازد.»
اهمیت مشارکت مردم
تجربه طرح‌های موفق بازسازی، نوسازی، احیا و مرمت ساختمان‌ها در کشورهای دیگر نشان می‌دهد که زمانی مردم در فرآیند تهیه تا اجرای طرح مداخله کرده و در جریان مسائل و امور قرار گرفته‌اند در اجرا نیز مشارکت فعال داشته و مسئولان را یاری کرده‌اند.
به گفته یک مسئول مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، 17 تا 18 میلیون نفر در ایران در بافت‌های ناکارآمد شهری زندگی می‌کنند و در برخی از شهرها بین 30 تا 40 درصد مردم در بافت‌های فرسوده زندگی می‌کنند و در تهران نیز یک پنجم واحدهای مسکونی تهران در بافت‌های ناکارآمد شهری قرار دارند که در برابر وقوع زلزله بسیار آسیب‌پذیر هستند.
به همین دلیل مشارکت مردم و دخالت دادن آنها در تمام مراحل برنامه‌ریزی‌ها و اجرای طرح‌های مربوط به بازسازی، نوسازی و مرمت بناها می‌تواند موفقیت‌آمیز باشد و خطر حوادث و بلایای طبیعی را کاهش دهد.
از سوی دیگر این مسئولیت فقط از عهده یک سازمان یا نهاد خاصی برنمی‌آید و ضروری است که همه نهادها، ارگان‌ها و دستگاه‌های دولتی و غیردولتی نقش و وظیفه خود را در قبال ملت به صورت تمام و کامل انجام دهند.