چرایی نقض عهد کوفیان(پرسش و پاسخ)
پرسش: چرا کوفیانی که با آن همه شور و شوق به امام‌حسین(ع) نامه نوشتند و برای بیعت و تشکیل حکومت اعلام آمادگی کردند، به قول خود وفادار نماندند و نقض عهد کردند و علیه امام جنگیدند؟
پاسخ:
در چهار بخش قبلی پاسخ به این سوال ضمن طرح دو سوال مقدماتی شامل: 1- علت نامه‌نگاری کوفیان و دعوت از امام‌حسین(ع) 2- بکارگیری سازوکارهای سرکوب قیام توسط عبیدالله‌بن‌زیاد به سوال اول و بعد روانی و اجتماعی سوال دوم پاسخ داده شد. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می‌گیریم.
3- سياست‌هاى اقتصادى
در آن زمان مهم‌ترين منبع مالى مردم دريافت عطا و جيره از سوى حكومت بود كه در آغاز فتوحات، اين دريافت در مقابل تعهّد شركت آنها در جنگ عليه ايرانيان، انجام مى‌گرفت. پس از شهرنشين شدن آنان و پايان يافتن فتوحات، همچنان طبق روال سابق به آنها پرداخت مى‌شد؛ از اين رو مردم عرب كمتر سراغ كارهايى مانند كشاورزى، صنعتگرى و بازرگانى مى‌رفتند و انجام اين كارها عمدتا به عهده موالى (غيرعرب‌هاى پيمان بسته با عرب‌ها) بود. كار به جايى رسيده بود كه اصولاً عرب‌ها در آن زمان، اشتغال به حرفه و صنعت را شايسته مقام و شأن و موقعيت خود نمى‌دانستند.
«عطا»، مقدار پرداخت نقدى بود كه از سوى حكومت كوفه، يكجا يا طىّ چند قسط به مردم پرداخت مى‌شد. و جيره كمك‌هاى جنسى (مانند خرما، گندم، جو و روغن) بود كه ماهيانه در اختيار آنان قرار مى‌گرفت. ناگفته پيدا است كه اين نظام اقتصادى، عمده مردم عرب را شديدا به حكومت وابسته مى‌كرد و حكومت‌هاى مستبدّ نيز از اين نقطه ضعف به خوبى آگاه بوده و به عنوان ابزارى مهم از آن بهره مى‌گرفتند.
عبيداللّه بن زياد در هنگام تهديد «عرفا»، تكيه بر اين ابزار كرد و يافت شدن وجود مخالف در عرافتى را داراى پيامدى سنگين همچون قطع عطاى كلّ افراد آن عرافت داشت. طبعا علاوه‌بر شخص عريف، افراد دنياطلب ديگر نيز در صدد خاموش كردن مخالفت‌ها برمى‌آمدند.
همچنين هنگامى كه مسلم و طرفدارانش قصر عبيداللّه را محاصره كردند، يكى از موفق‌ترين شگردهاى او در پراكنده كردن اطرافيان مسلم، تشويق مردم به افزون كردن عطا در صورت پراكنده شدن و تهديد به قطع آن در صورت ادامه شورش بود.
ابن‌زياد با استفاده از همين ابزار اقتصادى و با وعده افزايش عطا، توانست لشكر عظيمى از مردم كوفه را ـ كه تا سى هزار شمرده‌اند ـ عليه امام حسين(ع) وارد جنگ كند؛ لشكرى كه تعداد زيادى از آنها دل‌هایشان با امام(ع) بود.
امام حسين(ع) نيز تأثير اين ابزار را به خوبى درك كرده بود؛ به گونه‌اى كه در سخنرانى خود در روز عاشورا آن را به عنوان يكى از علل عصيان كوفيان عليه خود برشمرد:
«همه شما عليه من عصيان مى‌ورزيد و سخنان مرا گوش نمى‌دهيد؛ [علّت آن اين است كه] عطاهاى شما از مال حرام فراهم آمده و شكم‌هايتان از حرام انباشته شده است و اين باعث مُهر خوردن بر دل‌هايتان گشته است».
آری نکته کلیدی همین است که وقتی لقمه‌های حرام بر تاروپود بدن انسان و رفتارهای او حاکم گردد، گرایش به خدا و حق و فضیلت از انسان رخت برمی‌بندد، و درمقابل تمامی نمادهای آن می‌ایستد و مقابله می‌کند.