نگاهی به کمیت و کیفیت جمع‌آوری زباله‌ها و چرخه بازیافت- بخش نخست
سلامتی محیط‌زیست با جمع‌آوری اصولی پسماندها
فریده شریفی
براساس یک ضرب‌المثل قدیمی، کسی که سلامت است امیدوار است و کسی که امیدوار است همه چیز دارد. نعمت سلامتی بهترین رحمت خداوند و مهم‌ترین خواسته‌ای است که هر انسانی دارد.
آلودگی‌های محیط‌زیست، انباشت زباله و عدم مدیریت صحیح در جمع‌آوری زباله‌ها و پسماندها از جمله مشکلات و معضلاتی است که سلامتی انسان‌ها را به خطر می‌اندازد و هر کسی در جست‌وجوی راهی است که با این مشکلات برخورد نماید و لااقل آنها را کاهش دهد.
انسان انواع مواد را با سختی از طبیعت به دست می‌آورد و به آسانی آن را به زباله تبدیل نموده و به طبیعت بازمی‌گرداند، امروزه زباله‌ها از موادی تشکیل شده‌اند که امکان تجزیه و تبدیل آنها و بازگشت به طبیعت به آسانی امکان‌پذیر نیست همین مسئله اهمیت جمع‌آوری زباله و مدیریت پسماندها را بیش از پیش آشکار می‌سازد.
تفکیک از مبدأ مهم‌ترین گام
در ساماندهی مدرن زباله‌ها
پسماند که در اصطلاح عامیانه به آن زباله گفته می‌شود به کلیه مواد زائد حاصل فعالیت‌های انسان و حیوان اطلاق می‌گردد، این مواد در نگاه اول کاملاً بی‌مصرف و غیرقابل استفاده به نظر می‌رسند اما پسماندها از نظر منبع تولید و هم از نظر خواص دارای تنوع زیادی هستند که توسط بخش‌های مختلف خدماتی، خانگی، تجاری، حمل و نقل، مراکز صنعتی، بهداشتی و درمانی و... تولید می‌شوند و براساس تفکیکی که روی آنها صورت میگیرد به بخش‌های مختلف هدایت می‌شوند.
دکتر «علیرضا افتخاری» قائم‌مقام معاون خدمات شهری و محیط‌زیست و رئیس اداره پسماند شهرداری منطقه 12 در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان درباره طرح تفکیک پسماند می‌گوید: «طرح تفکیک پسماند خشک از مبدأ که از سال 1383 به طور رسمی در شهرداری تهران با تشکیل اداره بازیافت وقت اجرا گردید، همواره با چالش‌هایی مواجه بوده است که مهم‌ترین آن مسئله مشارکت مردمی بوده است. تجربه 38 ساله انقلاب اسلامی ایران ثابت نموده اموری که مردم در آن دخالت داشته باشند با بهترین کمیت و کیفیت انجام خواهد شد.»
وی اضافه می‌کند: «با توجه به نقش مردم در این زمینه تلاش شده است که با آموزش شهروندی در قالب آموزش‌های چهره به چهره، آموزش در مدارس، مساجد، شهروندان عزیز با این امر خطیر که رعایت اصل 50 قانون اساسی است و از سوی دیگر همسویی با آمیزه‌های دینی ما نیز محسوب می‌گردد اقدام شود.»
به گفته رئیس اداره پسماند شهرداری منطقه 12، از ابتدای سال 1395 جهت‌گیری تفکیک پسماند از مبدأ در منطقه 12 با نگاه مشارکت 100 درصد مردم و افزایش ضریب نفوذ آموزش‌های شهروندی در قالب پنج طرح ویژه اجرایی گردید که عبارتند از: جمع‌آوری پسماند خشک از مشاعات ساختمان، تفکیک از مبدأ در راسته‌های تجاری، طرح پسماند کارت شهروندی، طرح تفکیک از مبدأ در مجتمع‌های اداری، طرح اجرای تفکیک از مبدأ در مجتمع‌های مسکونی بالای 20 واحد.
اصل 50 قانون اساسی
در اصل 50 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران آمده است: «در نظام جمهوری اسلامی، حفاظت محیط‌زیست که نسل امروز و نسل‌های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می‌شود. از این‌رو فعالیت‌های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط‌زیست یا تخریب غیرقابل جبران آن ملازمه پیدا کند ممنوع است.»
در این اصل از کلیه وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها، موسسات و نهادهای دولتی و غیر دولتی و کلیه شرکت‌ها و اشخاص حقیقی و حقوقی خواسته شده که به منظور حفظ محیط‌زیست کشور از آثار زیانبار پسماند، مقررات و سیاست‌های مقرر در این قانون را رعایت کنند و با مدیریت بهینه و کارآمد از محیط‌زیست حمایت به عمل آورند.
در ماده 9 این قانون آمده است که وزارت کشور با هماهنگی سازمان محیط‌زیست موظف است برنامه‌ریزی و تدابیر لازم برای جداسازی پسماندهای عادی را به عمل آورده و برنامه زمان‌بندی آن را تدوین نماید، همچنین در ماده 11 این قانون آمده است که سازمان محیط‌زیست موظف است با وزارتخانه‌های بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، صنایع و معادن، نیرو و نفت و دیگر وزارتخانه‌ها ضوابط و روش‌های مربوط به مدیریت اجرایی پسماندها را تدوین و در شورای عالی حفاظت محیط‌زیست به تصویب برساند، این وزارتخانه‌ها مسئول نظارت بر اجرای ضوابط و روش‌های مصوب هستند.
در ماده 16 نیز نسبت به جرایم مدیریت ناصحیح و غیراصولی پسماندها اطلاع‌رسانی شده و آمده است که اشخاص متخلف براساس حکم قضایی به جزای نقدی دربار اول به میزان پانصد هزار ریال تا یکصد میلیون ریال و در صورت تکرار به دو برابر حداکثر مجازات محکوم خواهند شد.
نقش جمع‌آوری پسماندها
در سلامتی انسان
تمام تلاش‌هایی که برای حفاظت محیط‌زیست انجام می‌شود، گام برداشتن در مسیر حفظ نسل بشری و سلامتی انسان‌ها است و جمع‌آوری پسماندها و مدیریت صحیح برای انتقال آنها، تفکیک و تبدیل آنها می‌تواند از بسیاری از امراض مثل اسهال‌های آمیبی، تراخم، حصبه، وبا، سل، جذام، بیماری‌های عفونی، قارچی، انگلی و میکروبی جلوگیری کند.
«داوود اینانلو» یک شهروند در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان به مسئله جمع‌آوری پسماندها اشاره می‌کند و می‌گوید: «همیشه با قبض‌های عوارض شهرداری قبض‌هایی تحت عنوان جمع‌آوری پسماند هم به دست ما می‌رسد که باید آن را پرداخت کنیم، اما من واقعاً نمی‌دانم در این زمینه چه فعالیتی صورت میگیرد؟!»
وی اضافه می‌کند: «متأسفانه ما انسان‌ها کمتر قدر سلامت خود را می‌دانیم و فقط فکر می‌کنیم درون خانه خود را تمیز نگه داریم کافی است و بهداشت را رعایت کرده‌ایم در حالی که مسئله مهم نظافت شهر و تمیز نگه داشتن معابری است که اگر به موقع تمیز نشوند باعث شیوع بیماری‌های خطرناک می‌شوند.»
به گفته این شهروند تهرانی، گاه انسان‌ها عمدا و گاه ناخودآگاه دست به تخریب محیط زیست می‌زنند و همین مسئله باعث می‌شود که ما شاهد مناظر زشت و ناپسندی در طبیعت شویم مثلا در پارک‌ها و فضای سبز زباله‌های فراوان بر روی زمین می‌ریزند، درختان و گیاهان را لگدمال می‌کنند و اطراف مخازن زباله، کیسه‌های پلاستیکی را رها می‌کنند که مورد هجوم سگ‌های ولگرد، موش، گربه، سوسک و پرندگان قرار می‌گیرند که مسلما این مسئله موجب انتشار بسیاری از باکتری‌های مضر در طبیعت می‌شود.
آقای «اسماعیلی» رفتگر زحمتکشی است که 14 سال است به این حرفه مشکل و طاقت‌فرسا مشغول است، وی شش کلاس بیشتر سواد ندارد اما پای درددل و سخنانش که می‌نشینی فکر می‌کنی از این انسان مهربان و زحمتکش باسوادتر و باتجربه‌تر وجود ندارد!
می‌گوید: «این لباس نارنجی که بر تن من است خیلی حرمت دارد خیلی احترام دارد چرا که ما ماموران نظافت و پاکسازی شهر هستیم و اگر برادران زحمتکش رفتگر نبودند بیماری و آلودگی از سر و روی شهر بالا می‌رفت!»
وی اضافه می‌کند: «اگر شهروندان می‌دانستند که رفتگران چه زحمتی می‌کشند و چقدر برای جمع‌آوری زباله از سطح خیابان‌ها و پاکسازی معابر و گذرگاه‌ها تلاش می‌کنند این‌گونه کیسه‌های زباله را بی‌خیال در کنار پیاده‌روها رها نمی‌کردند یا آنها را از ماشین به بیرون پرتاب نمی‌کردند.»
این رفتگر دلسوز و شریف همچنین می‌گوید: «اگر هر کسی خانه خود را در نظر بگیرد و بداند که اگر محیط خانه خود را تمیز نگه ندارد و آشغال و زباله تمام خانه را پر کند نمی‌تواند به زندگی ادامه دهد متوجه مسئولیت خطیر رفتگران می‌شود و در نظافت شهر با این برادران زحمتکش همکاری خواهد کرد. به خصوص اینکه رفتگران در شب‌های سرد زمستان، ظهرهای گرم تابستان و همه وقت و همه جا مشغول نظافت و پاکسازی شهر هستند و این کار طاقت‌فرسا را با دل و جان انجام می‌دهند. وقتی که متوجه شویم این انسان‌های زحمتکش حقوق و مزایایشان از رفتگران دیگر کشورها بسیار پایین‌تر است به این مسئله واقف می‌شویم که این افراد حق بسیاری بر گردن ما دارند و به جرأت می‌توان گفت که نمی‌توان به طور واقعی قدردان زحمات آنان باشیم. همکاری با آنان در زمینه قراردادن زباله در ساعات معین و در مکان‌های معین و گفتن سلامی و خسته نباشید شاید حداقل کاری است که می‌توان برای قدردانی از این انسان‌های شریف انجام داد.
جمع‌آوری پسماند خشک
در حال حاضر در شهر تهران روزانه 11000 تن پسماند تولید می‌شود که از این مقدار براساس آنالیز انجام شده 70 درصد تر و 30 درصد مابقی پسماند خشک می‌باشد، در صورت جداسازی مواد در مبدأ کمک شایانی در بازیافت و دفع بهداشتی آن شده و از آلودگی محیط زیست و از بین رفتن سرمایه‌های مالی جلوگیری می‌شود.
تفکیک پسماندهای خشک تهران در مبدأ در سال 1383 به مرحله اجرا گذاشته شد و در حال حاضر و با پیشرفت‌های صورت گرفته فرایند جمع‌آوری پسماندهای خشک تفکیک شده شهروندان تهرانی در مبدأ به سه طریق توسط شهرداری تهران صورت میگیرد: غرفه‌های بازیافت، تحویل هفتگی پسماندهای خشک جمع‌آوری شده به پیمانکاران شهرداری تهران و مخازن آبی رنگ 1100 لیتری.
دکتر علیرضا افتخاری درباره جمع‌آوری پسماند خشک از مشاعات ساختمان نیز می‌گوید: «اخیرا طرحی به مرحله اجرا رسیده است که عنوان آن طرح «محله آبی» است و از محله ایران آغاز گردیده است این طرح با اختصاص مخازن ویژه تفکیک براساس تعداد واحدهای هر مجتمع در مشاعات ساختمان و تدوین جدول زمان‌بندی جمع‌آوری در کنار آموزش‌های مجدد مدیران ساختمان و نگهبانان مجتمع اجرایی گردیده است.
بدین ترتیب هر مجتمع مسکونی ساعتی مشخص از روزی معین در هفته را پذیرای خودروهای ویژه جمع‌آوری پسماند خواهد بود و بدون اینکه نیازی به شهروندان باشد، مسئول جمع‌آوری زباله‌های تفکیکی به مشاعات ساختمان مراجعه نموده و نسبت به جمع‌آوری اقلام‌های تفکیکی اقدام می‌نماید.»
وی تصریح می‌کند: «پس از طی مرحله آزمایشی این طرح در بلوکی از محله ایران، هم‌اکنون این طرح نه‌تنها در تمامی این محله اجرایی شده بلکه به محله‌های تختی در ناحیه 4، قالی‌شوها در محله هرندی، محله قیام و بهارستان نیز گسترش پیدا کرده است.
تفکیک غیراصولی پسماندها توسط زباله جمع‌کن‌ها علاوه بر به خطر انداختن سلامت خود این افراد، بهداشت شهروندان را تهدید و چهره شهر را زشت می‌کند.
جمع‌آوری و تفکیک پسماندهای خشک توسط مردم در منازل و تحویل آنها به غرفه‌های بازیافت در کنار مدیریت صحیح و اصولی جمع‌آوری پسماندها از سوی شهرداری می‌تواند شعار «شهر ما خانه ما» را به تحقق واقعی نزدیک کند و از بروز و ظهور پدیده زشت و ناهنجار انباشت زباله در مناطق مختلف شهر جلوگیری کند.