تقلید در مسائل دینی در مذهب شیعه از همان عصر امامان معصوم(ع) آغاز شد. علت این امر در آن برهه، فاصله زیاد میان شهرها، فراهم نبودن امکانات ضروری برای مسافرت مردم و در نتیجه دشواری دسترسی به امام بود. امامان معصوم(ع) همان‌گونه که برخی از اصحاب خاص خود را به حضور در مساجد و مراکز عمومی برای فتوا دادن و ارشاد مردم تشویق می‌کردند،(1) سایر پیروانشان را نیز برای فراگیری مسائل شرعی به راویان حدیث(2) یا یاران نزدیک خود مانند زراره بن اعین، یونس بن عبدالرحمان، ابان بن تغلب، زکریا بن آدم، محمد بن مسلم و ابوبصیر ارجاع می‌دادند.(3) در عصر غیبت کبری نیز مسئله تقلید همواره در میان شیعیان مطرح بوده و در دوره‌های گوناگون کمتر در مورد ضرورت داشتن آن تردید شده است.(4)
با این وجود امروزه برخی افراد که خود را تحصیل‌کرده می‌دانند، مسئله تقلید و پیروی از مراجع و آیات عظام تقلید را زیر سؤال برده و می‌گویند در دنیای امروز که علم و دانش پیشرفت چشمگیری کرده، نیازی به تقلید کردن از دیگران احساس نمی‌شود. تقلید کار جاهلان و بی‌سوادان است؛ مگر ما بی‌سوادیم که از دیگری تقلید کنیم؟ امروزه همه افراد می‌توانند با مراجعه به قرآن احکام دینی خودشان را به دست بیاورند و نیازی به تقلید کردن نیست.مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم در نوشتار زیر به این پرسش پاسخ داده است.

ذهن پرسشگر هر مسلمانی، در جستجوی فلسفه‌ احکام شرعی است، شاید اهمیت آگاهی از فلسفه‌ تقلید، نسبت به دیگر احکام بیشتر باشد؛ زیرا اگر مکلف چرایی بایستگی تقلید را دریابد، باب استفاده از فتاوای مجتهد، به روی او باز می‌شود.
تعریف، ضرورت و بایستگی تقلید
تقلید به معناى پیروى از دیگرى و در اصطلاح فقه، عمل به دستور مجتهد است.(5) انسان نیازهاى فراوانى در زندگى دارد؛ ارضای کامل این نیازها نیاز به کسب شناخت و آگاهی دارد؛ آگاهى به تمامى علوم و کسب تخصّص‌ در همه‌ زمینه‌ها برای وی ممکن نیست و خود انسان به تنهایی و بدون همکاری و استفاده از تجارب، علم و تخصص دیگران نمی‌تواند تمام این نیازها را برآورده کند. بنابراین، انسان‌ها و جوامع انسانى براى رفع کامل نیازها و ادامه زندگى خویش در زمینه‌هایی که آگاهی و تخصص ندارند، باید به کارشناسان هر علمى رجوع و از آنان پیروى کنند.
دلایل و چرایی تقلید از مجتهد در احکام و مسائل شرعی
1. فطرت و سیره عقلا
مهم‌ترین دلیل تقلید از فقها، سیره و روش عقلا در طول تاریخ است، سیره و روش عقلا این است که در هر مسئله‌اى به اهل فن آن مراجعه مى‌کنند و بارزترین علامت آن، وجود صدها شغل فنى در جامعه انسانى است، کسى که دستگاه گرانقیمتى دارد، در صورت خرابى آن، هرگز خودش به تعمیر آن نمى‌پردازد، بلکه آن را به متخصص آن دستگاه مى‌سپارد. بنابراین، چگونه ممکن است در مورد دین که سرنوشت دنیا و آخرت انسان به آن بستگى دارد، بى‌مبالاتى صورت گرفته و به متخصص آن مراجعه نشود و عنان دین رها شود.
در واقع مسئله لزوم تقلید جاهل از عالم و رجوع غیرمتخصص به متخصص از مسائل روشن و بدیهی بوده و قیاسش را به همراه خود دارد. از این رو می‌بینیم انسان جاهل از کسی که می‌داند و یا حتی احتمال دانستن در او می‌رود سؤال می‌کند، بچه‌ها از بزرگ‌ترها، پسر از پدر، جوان از پیر، کارگر از مهندس و مریض از طبیب می‌پرسد و از او پیروی می‌کند. این پرسش و تقلید که به طور طبیعی و به دور از هرگونه گرایش‌ها در درون شخص است، از جایگاه عمیق آن در وجود انسان خبر می‌دهد.
2. آیات قرآن
قرآن کریم می‌فرماید: «وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّهًًْ فَلَوْلا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَهًْ مِنْهُمْ طائِفَهًْ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّین وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِم لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ»؛(6) سزاوار نیست که همه‏ مؤمنان (به جهاد) رهسپار شوند، پس چرا از هر گروهى از ایشان دسته‏اى کوچ نمى‏‌کنند تا در دین فقیه شوند و هنگامى که به سوى قوم خویش ‏بازگشتند، آنان را بیم دهند تا شاید آنان (از گناه و طغیان) حذر کنند.
گروهى از علماى اسلامى به آیه فوق بر مسئله جواز تقلید استدلال کرده‌اند؛ زیرا فراگیرى مسائل دینی و آموزه‌های اسلامی و رساندن آن به دیگران و لزوم پیروى شنوندگان از آنها همان تقلید است.(7)
در آیه‌ای دیگر آمده است: «...فاسئلوا أهْلَ الذِّکْرِ إنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»؛(8) اگر نمى‌دانید از اهل ذکر بپرسید.
دلالت این آیه بر وجوب تقلید، از آیه قبلى بیشتر است؛ زیرا در این آیه وظیفه مقلد بیان شده است.
3. روایات
- احادیثی که در آنها امامان معصوم(ع) بر جواز تقلید از کسانی که بر طبق ضوابط شرعی فتوا می‌دهند، سفارش کرده‌اند.(9)
- احادیثی که در آنها، امامان معصوم(ع)، شیعیان را به راویان حدیث ارجاع داده‌اند، مانند توقیع امام دوازدهم.(10)
- احادیثی که طبق آنها، امامان معصوم(ع) به اشخاص معینی با ذکر نام، ارجاع داده‌اند.(11)
این روایات بیانگر لزوم تقلید و سؤال از مسایل شرعی و انجام واجبات و تکالیف دینی با پیروی از عالمان دینی است.(12)
امام صادق‌(ع) می‌فرماید: «و امّا من کان من الفقهاء صائنا لنفسه حافظاً لدینه، مخالفاً لهواه مطیعاً لامر مولاه فللعوام ان یقلدوه»؛(13)از بین فقها آنان که نگهدارنده نفس خویش و حافظ دین‌ خود است و خود را از گناه و آلودگى حفظ مى‌کند و با هواهاى نفسانى‌اش مبارزه مى‌کند و مطیع اوامر الهى و جانشینان اوست، بر همه لازم است که از او تقلید کند.
4. عقل
در شریعت اسلام، واجبات و محرماتی وجود دارد که خدای حکیم، آنها را برای سعادت دنیا و آخرت انسان تشریع کرده است. اگر انسان از این دستورات اطاعت کند، به سعادت مطلوب می‌رسد و گرنه از عذاب سرپیچی آن در امان نیست! از سوی دیگر، هر مسلمانی نمی‌تواند به آسانی، احکام شرعی را از قرآن و روایات و یا از عقل خود دریابد. قرآن مانند یک مجموعه قوانین یا رساله عملیه نیست که احکام شرعی را به طور مدون و تفصیلی و با وضوح و صراحت کامل و ذکر همه‌ خصوصیات و جزئیات، بیان کرده باشد. عقل ناورزیده و غیرمتخصص، هرگز نمی‌تواند همه‌ احکام مورد نیاز را با مراجعه‌ مستقیم به قرآن و روایات دریابد؛ زیرا برای شناخت احکام شرعی، آگاهی‌های فراوانی، از جمله آشنایی با منطق فهم آیات و روایات، شناخت حدیث صحیح از غیر صحیح، کیفیت ترکیب و جمع بین روایات و آیات و ده‌ها مسئله‌ دیگر لازم است که آموختن آنها، نیازمند سال‌ها تلاش جدی است. در چنین حالتی، مکلف خود را در برابر سه راه می‌بیند:
راه تحصیل این علم را انتخاب کرده، در این زمینه به سطح اجتهاد برسد.
در هر کاری آرای فقیهان را مطالعه کرده و به گونه‌ای عمل کند که طبق همه‌ آن‌ها، عمل او صحیح باشد.(احتیاط کند)
از رأی کسی که این علوم را آموخته و در شناخت احکام شرعی متخصص است، بهره جوید.
بی‌شک، اگر شخص به اجتهاد برسد، کارشناس احکام شرعی شده و از دو راه دیگر بی‌نیاز خواهد شد؛ اما تا رسیدن به درجه اجتهاد چاره‌ای جز تقلید ندارد. راه دوم نیازمند اطلاعات کافی از آرای موجود در هر مسئله و روش‌های احتیاط‌آمیز است. این رویکرد در بسیاری از موارد، به دلیل سختی‌های احتیاط، زندگی عادی انسان را مختل می‌کند. بنابراین راه سوم، کاربرد رایج و غالب و معقول بین مردم است.(14)
 پی‌نوشت‌ها:
1. رجال نجاشی، ص10.   2. حر عاملی، وسائل‌الشیعه، ج 27، صص 137ـ140، 142، 149ـ150.   3. همان، ج 27، صص 140، 142ـ 145، 147ـ 148.   4. رحمان ستایش، دانشنامه جهان اسلام، ذیل مدخل تقلید.   5. روح الله موسوی خمینی(ره)، توضیح‌المسائل، مسئله1.   6. توبه، 122.   7. ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، چ سی و چهارم، ج8، تهران، دارالکتب الاسلامیهًْ، ص241.   8. نحل، 43.   9. رحمان ستایش، دانشنامه جهان اسلام، ذیل مدخل تقلید.   10. حر عاملی، وسائل‌الشیعه، ج 27، صص 137ـ140، 142، 149ـ150.   11. همان، ج 27، صص 140، 142ـ 145، 147ـ 148.   12. رحمان ستایش، دانشنامه جهان اسلام، ذیل مدخل تقلید.   13. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج2، ص 88 .   14. حمید رضا شاکرین و همکاران، پرسش‌ها و پاسخ‌های برگزیده، چ هفتم، قم، دفتر نشر معارف، 1386، ص297-298.
 از: فارس