شبکه‌‌های اجتماعی، امروزه به عنوان یکی از اصلی‌‌ترین فناوری‌های تحت وب مورد استفاده طیف وسیعی از کاربران فضای مجازی قرار گرفته‌اند. شبکه‌ اجتماعی Facebook بیش از 1/5 میلیارد کاربر دارد. خدمت رایگان به این حجم کاربر، یک سؤال ایجاد می‌کند: درآمد شبکه‌‌های اجتماعی از کجاست؟
شاید این جمله را بارها شنیده باشید که معمولا هیچ چیز یا خدماتی را رایگان در اختیار شخص یا گروهی قرار نمی‌دهند و اگر بخواهیم منصفانه قضاوت کنیم جمله درستی است چون زیاد با عقل و منطق هم جور در نمی‌آید که چیزی که برای آن هزینه، زمان و... صرف شده است را رایگان در اختیار شخص یا گروهی قرار داد مگر اینکه در ازای آن، چه در حال و چه در آینده، هزینه‌ای پرداخت شود. شاید قبلا تصور بر این بود که هزینه دادن یعنی پرداخت مالی یا انجام دادن کاری مشخص در جهت جبران خدمات دریافت شده ولی جالب است بدانیم که شرایطی هم وجود دارد که شما ندانسته و شاید هم دانسته و با حضور و انجام فعالیت‌های عادی و روزمره خود در مجموعه‌ای بصورت مجازی، خواست و نیاز طرف مقابل را تامین می‌کنید که این نیز خود یعنی پرداخت هزینه و یا به نوع دیگر، جبران خدمت یا سرویسی که بصورت رایگان در اختیار شما قرار گرفته است!
* شبکه‌های اجتماعی مجازی، گونه‌ای از رسانه‌های اجتماعی هستند که بیشترین شباهت را به جامعه انسانی داشته و به فرد امکان برقراری ارتباط با شمار فراوانی از افراد دیگر، فارغ از محدودیت‌های زمانی، مکانی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی را می‌دهند. بر اساس آمار سایت الکسا، جذابیت شبکه‌های اجتماعی در ایران نیز بیشتر از بسیاری سایت‌های دیگر بوده و با وجود فیلتر بودن برخی از این شبکه‌ها، آمار مراجعه به آن‌ها همچنان قابل توجه می‌باشد. نتایج مطالعات محققان نشان داده است که افراد با حضور در شبکه‌های اجتماعی و استفاده از گونه‌های مختلف رسانه‌های اجتماعی از مزایای حضور در این اجتماع مجازی نظیر حمایت اطرافیان، اطلاعات، عواطف و احساسات برخوردار شده و اغلب جوانب زندگی واقعی خود که نیازمند حضور فیزیکیِ افراد در کنار یکدیگر نمی‌باشد را در این اجتماعات مجازی دارا می‌باشند.
* همان‌طور که «فرانسیس کایرنکراس» می‌گوید؛ مهم‌ترین چیز درباره یک فناوری نوپدید، چگونگی کارکرد آن نیست، بلکه چگونگی استفاده مردم از آن و تغییراتی است که در زندگی بشر ایجاد می‌کند. مهمترین پیامد ظهور جهان مجازی در کنار جهان فیزیکی بازتعریف توسعه اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است. می‌توان گفت کره جدیدی به جهان ما اضافه شده است که از آن می‌توان به کره زمین مجازی تعبیر نمود. کره زمین مجازی، جهانی واقعی است که از ظرفیت‌های منعطف، متحرک، غیرمرکزی، به هم پیوسته، دیجیتالی، قابل دسترسی و از ظرفیت بهره‌وری غیرقابل مقایسه با کره فیزیکی زمین برخوردار است.
* شبکه‌‌های اجتماعی، امروزه به عنوان یکی از اصلی‌‌ترین فناوری‌‌های تحت وب مورد استفاده طیف وسیعی از کاربران فضای مجازی قرار گرفته‌اند. شبکه‌ اجتماعی Facebook با داشتن بیش از 1/5 میلیارد کاربر و برخی دیگر از شبکه‌های اجتماعی مانند شبکه Google+ با 540 میلیون کاربر، شبکه Linkedin با 400 میلیون کاربر و شبکه Twitter با بیش از 300 میلیون شلوغ‌‌ترین شبکه‌‌های اجتماعی موجود در دنیا هستند. این حجم کاربر، یک پاسخ کوتاه به این سؤال است: درآمد شبکه‌‌های اجتماعی از کجاست؟
در گزارش k-10 شرکت Facebook (گزارش k-10 گزارش جامع سالانه‌ای است که Facebook بر اساس قانون ارائه می‌دهد و شامل مباحث مختلفی مانند کارایی مالی، ساختار سازمانی،‌ درآمد به ازای سهم و ... می‌شود) بیان شد که درآمد این شرکت به ازای هر کاربر این شبکه اجتماعی چیزی حدود 5/3 دلار بوده است. این میزان درآمد در حالی است که این شبکه تقریبا به ازای هیچ کدام از سرویس‌های مختلفی که در اختیار کاربران قرار می‌دهد پولی درخواست نمی‌کند. چگونه است که این شرکت توانسته به چنین درآمدی دست پیدا کند؟ چرا هر روز و هر روز به کیفیت خدمات خود می‌افزاید تا کاربران بیشتری را جذب کند؟
پاسخ کمی نگران‌کننده است؛‌ پاسخ خود شما هستید و در واقع داده‌ای که به شبکه اجتماعی می‌دهید. شبکه‌های اجتماعی در واقع با داده‌‌های کاربران و کاوش آنها (Mining) درآمد دارند. داده‌هایی مانند اطلاعات شخصی کاربران، روابط میان دوستان، موضوعات مورد علاقه، تعداد و محتوای نوشته‌‌ها، زمان حضور افراد در شبکه‌ اجتماعی و غیره که با کاوش آنها می‌توان دانش سطح بالا از کاربران شبکه‌های اجتماعی کسب کرده و الگوهای رفتاری کاربران را استخراج نمود. این دانش دقیقا همان چیزی است که مبنای قراردادهای کسب ‌وکار به کسب‌ وکار (B2B) شبکه‌های اجتماعی مشهور قرار می‌گیرد. اکثر این قراردادها با محوریت بازاریابی (Marketing) و تبلیغات (Advertisement) صورت می‌گیرد. رویکرد کلی در این حالات یافتن فرد یا افرادی است که دارای قابلیت خاصی هستند، رفتار خاصی دارند، علایق خاصی دارند و...
به عنوان مثال نمونه‌ای از قرارداد شرکت Facebook در این زمینه که افشا شده‌ است به شرح زیر می‌باشد.
(قرارداد با چندین شرکت امور حقوقی برای تبلیغات:‌ با تحلیل فعالیت‌ها و محتوایی که افراد در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌کنند، می‌توان افرادی که به مشکلات حقوقی برخورد کرده‌اند را شناسایی نمود. این افراد می‌توانند هدف خوبی برای نمایش تبلیغات مربوط به دفاتر حقوقی باشند. یک مورد جالب در این میان شرکتی بود که با خرج چند صد دلار برای تبلیغات، موفق به عقد قراردادی به مبلغ صد هزار دلار شد.)
* در مورد اخلاقی بودن این‌گونه استفاده‌ها از داده‌‌های کاربران بحث‌های فراوانی است. در واقع در بسیاری موارد ممکن است حریم خصوصی کاربران نقض شود و یا مشکلات و خطرات اساسی برای کاربران و یا جامعه به وجود بیاید. هر چند استفاده از اطلاعات کاربر برای ارائه تبلیغات متناسب با نیازهای کاربر، امری طبیعی و مرسوم است، اما فروش اطلاعات کاربر به شرکت ‌های تبلیغاتی بدون رضایت یا اطلاع آنها، اشتباه و خطرناک است. شرکت‌‌های تبلیغاتی با خرید اطلاعات خصوصی کاربران از شبکه‌‌های اجتماعی، تبلیغات متناسب با علایق کاربر را برای او ارسال می‌کنند، که در صورت عدم رضایت آنها ممکن است احساس امنیت را از بین ببرد حتی زمانی که رضایت و آگاهی کاربران کسب شده باشد، نباید این داده‌ها به صورت خام برای تحلیل مورد استفاده قرار گیرد. در اصل در صورتی که گمنام‌‌سازی (Anonymization) داده‌ها انجام نشود، حریم خصوصی کاربران حتی توسط یک متولی امین و قابل اعتماد می‌تواند دچار خدشه شود.
* در مورد مخاطرات جمع ‌آوری و تحلیل غیر اصولی، می‌توان به عنوان یک نمونه به مورد شرکت گوگل اشاره کرد. این شرکت شناخته‌ شده و بین‌ المللی که به اطلاعات وسیعی از کاربران دسترسی دارد، با جمع‌‌آوری اطلاعات اضافی و تحلیل داده‌های کاربران، بدون اطلاع آنها در موارد متعددی حریم‌ خصوصی کاربران را زیر پا گذاشته است، از جمله:
سرویس Gmail: در سرویس پست ‌الکترونیکی شرکت گوگل که توسط بسیاری از کاربران اینترنتی استفاده می‌شود، پست‌‌های الکترونیکی کاربران پردازش شده و گروه‌‌بندی می‌شوند. گوگل با پردازش متون پست‌‌ها، نوع مطلب و محتوای کلی آنها را به ‌دست می‌آورد و این نتایج را به شرکت‌‌های تبلیغاتی می‌‌فروشد.
تلفن‌های هوشمند Android: سیستم‌ عامل اندروید توسط شرکت گوگل طراحی شده است. یکی از قابلیت ‌های این سیستم‌ عامل، امکان ارتباط دستگاه‌‌های مختلف یک کاربر از طریق فضای مجازی و به اشتراک‌گذاری اطلاعات داده‌های موجود بر روی آنها است. با استفاده از این قابلیت، بسیاری از داده‌های کاربر از جمله برخی از گذرواژه‌‌های وی در دسترس شرکت گوگل خواهد بود که می‌تواند به راحتی در اختیار دولت آمریکا براساس قوانین فعلی این کشور قرار گیرد.
* تمامی این موارد به این معنا نیست که در فضای مجازی فعالیت نکنیم، اما با دانستن ارزش داده‌های ما برای شبکه ‌های اجتماعی و مخاطرات حاصل از این امر می‌توانیم با احتیاط و آگاهی بیشتر در این فضا حضور داشته باشیم. هدف از بیان موارد فوق، یاد‌آوری ارزش اطلاعات است و این که بدانیم در دنیای حاضر، اطلاعات چقدر ارزشمند است که سازمان‌ها و شرکت‌ها با روش‌های مختلف از جمله قرار دادن رایگان خدمات و سرویس‌ها سعی در جمع‌آوری اطلاعات و ساختن بانک‌های اطلاعاتی و نهایتا کسب درآمد از آن‌ها می‌نمایند.
سید آرمین سروسر
عضو انجمن علمی آموزش
و توسعه منابع انسانی ایران