گفت‌وگو با حجت‌الله عدالت‌پناه، کارگردان مستند «داد»
دادخواهی ما متوقف نخواهد شد
آرش فهیم
مستند «داد» فیلمی تکان‌دهنده درباره مسائل کارگری است. این فیلم علی‌رغم فشارهای دولت اما در جریان اکران‌های مردمی جشنواره عمار، در برخی محافل دانشگاهی امکان نمایش یافته است. حجت‌الله عدالت‌پناه، کارگردان مستند «داد» متولد 1361 و اهل شهرستان گرگان است. وی دارای تحصیلات کارشناسی پرستاری است و در دوره عالی فیلمسازی موسسه سوره، دوره عالی هنر اسلامی حوزه هنری و دوره‌های آموزش مستندسازی، فیلمسازی را آموخته است. عدالت‌پناه، فعالیت حرفهای خود در عرصه مستند را از سال 90 شروع کرد و مستندهایی در زمینه تاریخ انقلاب، شهدای هسته‌ای، مسائل اجتماعی و ... ساخته است. گفت‌وگوی ما با کارگردان مستند جنجالی «داد» را می‌خوانید:
- از نمایش مستند «داد» چه خبر؟
فیلم ما توسط اکران‌های مردمی جشنواره عمار در حال اکران است. اما متاسفانه گاهی مسئولان مانع نمایش این فیلم در دانشگاه‌ها می‌شوند. به طور مثال در دانشگاه سبزوار مانع نمایش این فیلم شده‌اند. در جاهای دیگر نیز چنین برخوردی با این فیلم شده است. به طور کلی، مسئولان دولتی خیلی روی خوشی به «داد» نشان نمی‌دهند.
- شاید دلیل مخالفت‌ها به خاطر جهت‌گیری سیاسی فیلم باشد.
اتفاقا فیلم ما اصلا سیاسی نیست و هیچ جهت‌گیری سیاسی هم در آن دیده نمی‌شود و صرفا یک فیلم عدالتخواهانه است. اما متأسفانه برخی از مسئولان دولتی، طاقت نقد ندارند و در اکران آن سنگ‌اندازی می‌کنند.
- فکر می‌کنید دلیل اصلی عدم تحمل این فیلم از سوی برخی از دولتمردان چیست؟
متأسفانه دیدگاه برخی از مسئولان دولتی ما تنگ و منقبض است. آن‌ها بدون اینکه حتی فیلم را ببینند و از اصل ماجرا اطلاع دقیقی پیدا کنند، صرفا براساس شنیده‌ها، با آن مخالفت می‌کنند. آن‌ها شعار آزادی بیان و نقد منصفانه می‌دهند اما در عمل به گونه دیگری رفتار می‌کنند. برخی دلبستگی خاصی به میزهای مدیریتی خود دارند و جهت خودشیرینی برای مسئولان بالاتر از خود، مانع نمایش چنین فیلم‌هایی می‌شوند. این درحالی است که فضای گفت‌وگوی سازنده میان دانشجویان از طریق این نوع فیلم‌ها می‌تواند ایجاد شود. اما بعضی از مسئولان دولتی کارنابلد، اجازه چنین اتفاق مثبتی را نمی‌دهند و این واقعا ناراحت‌کننده است. جای سوال است که دانشجو چگونه باید با مردم و مسائل مختلف ارتباط برقرار کند؟ آیا دانشجویان نباید مشکلات اقشار و اصناف مختلف کشور خود را بشناسند؟ پس کرسی‌های آزاداندیشی که رهبر انقلاب آن را مطرح کردند چگونه باید ایجاد شود؟
- واکنش دانشجوها به مستند «داد» چگونه بوده است؟
واکنش دانشجوها واقعا مثبت بوده است. یعنی معتقد بودند که گذشته از ساختار هنری فیلم، مبحثی را که ما مطرح می‌کنیم درد بسیاری از اقشار جامعه است که متأسفانه طی سال‌های اخیر نسبت به آن غفلت شده است. این مسائل بالاخره باید حل شوند و نمی‌شود مشکلات را دولتی به دولت دیگر پاس بدهد و هر دولتی که روی کار می‌آید مشکلات را گردن دولت قبلی بیندازد و کاری نکند. بالاخره هر دولتی مسئول عملکرد خودش است و باید به فکر رفع مشکلات مردم باشد.
- چرا در این مقطع زمانی سراغ این موضوع رفتید؟ اهمیت پرداختن به موضوع مشکلات معیشتی اقشار مستضعف چیست؟
ما در مستند «داد» معادله سه مجهولی «جمهوریت، عدالت، امنیت» را مطرح کرده‌ایم. سراغ اقشار مختلف ازجمله راننده کامیون‌ها، معلم‌ها، پرستاران و کارگران رفتیم و به این پرداختیم که چرا به جای رفع مشکل، با اعتراض‌های صنفی آن‌ها برخورد قهرآمیز می‌شود. به عنوان یک فیلمساز که به انقلاب و نظام پایبند هستم و دغدغه‌ها و مسائل آن برای من هم مسئله است در «داد» این حقیقت را مطرح کردم که برخورد امنیتی با اعتراضات صنفی، خودش عامل ایجاد ناامنی است. چون معتقدیم که مردم، پشتوانه اصلی امنیت جامعه هستند. اما وقتی به جای پرداختن به مشکلات مردم، با آن‌ها برخورد می‌کنید، فقط صورت مسئله پاک می‌شود، اما در درازمدت به مسائل امنیتی تبدیل خواهد شد.
- آنچه در فیلم شما جالب است اینکه نشان می‌دهد برخلاف آنچه از سوی معاندین نظام تبلیغ می‌شود، کارگرهایی که در اعتراض‌های صنفی شرکت می‌کنند، به شدت طرفدار نظام هستند.
بله، واقعا همین طور است! کارگرها سرمایه مملکت هستند. اقتصاد، صنعت، تجارت و ... همه وابسته به نیروهای کار و کارگران هستند. چرخ اقتصاد این کشور به دست کارگرها می‌چرخد. اما اگر اعتراض‌های آن‌ها را امر سیاسی جلوه دهیم، درست نیست. اتفاقا یکی از حرفهای مستند «داد» هم این است که اگر شما به مشکلات این قشر رسیدگی نکنید، آن‌هایی که با نظام دشمن هستند از اعتراض‌ها سوء استفاده می‌کنند و آن را علیه نظام جلوه می‌دهند. همچنان که گاهی شبکه‌های معاند این کار را می‌کنند. این درحالی است که اول رسانه‌های داخلی و ملی ما باید سراغ آن‌ها بروند و درد مستضعفان را انعکاس دهند و اگر راه حلی دارند بگویند و از مسئولان مطالبه کنند. یک خبرنگار حوزه کارگری وقتی فسادی را می‌بیند باید مسئول مربوطه را به چالش بکشد. در این صورت، رسانه‌های بیگانه هم فضایی برای سوء استفاده پیدا نمی‌کنند.
- فیلم «داد» فقط انعکاس دهنده مشکلات است یا راه حل هم نشان می‌دهد؟
این فیلم به روشی جست‌وجوگرانه و با سفر به مناطق مختلف، مسائل را مطرح می‌کند. اما «داد» یک لایه زیرین هم دارد. آن هم این است که مدیریت طراز انقلاب اسلامی را نیز معرفی می‌کند. از ویژگی‌های مدیر طراز انقلاب و در شأن نظام اسلامی این است که حرفهای امام و رهبری و دلسوزان و دلباختگان انقلاب و افرادی که به مبانی اسلام و تشیع آگاه هستند را الگو و سرلوحه قرار دهد. از ویژگی‌های بارز مدیر انقلابی این است که هر جا مشکلی دید بلافاصله خودش را آنجا برساند و گره‌های مردم را باز کند. ما در همین فیلم، اعتراض‌های صنفی رانندگان کامیون را نشان دادیم. این اعتراض‌ها فروردین سال 95 در پایانه باربری بندرعباس اتفاق افتاد و حدود پنج هزار راننده وقتی دیدند که مسئولان به مشکلات آن‌ها بی‌توجهی می‌کنند اعتصاب کردند. بیش از یک سال از این قضیه می‌گذرد، اما هنوز یک نفر از مسئولان به آنجا نرفته تا ببیند چه خبر است! این درحالی است اگر مسئولی در طراز انقلاب اسلامی باشد، حتما بین این افراد حاضر می‌شود. چرا وزیر راه یا نماینده وی به این افراد که نبض حمل و نقل کشور در دست آن‌هاست سر نزدند؟ این وضعیت درباره پرستاران هم هست که ما در این مستند به آن‌ها هم پرداخته‌ایم. بعد از آنکه طرح تحول سلامت اجرا شد، طیف گسترده‌ای از پرستارها معترض شدند که این طرح موجب بی‌عدالتی و ظلم در حق آن‌هاست. درباره این مسئله، بارها به وزیر بهداشت نامه نوشته شده، اما نتیجه این نامه‌نگاری‌ها به کجا رسید؟ نتیجه این شد که پرستاران را محدود کردند و با نمایندگان صنفی آن‌ها برخورد شد. یعنی به جای اینکه حرف پرستارها را بشنوند، فشار بر آن‌ها را افزایش دادند. این گونه اتفاقات، گویای آن است که مدیر مربوطه، دلسوز و در طراز انقلاب اسلامی نیست. الان هر گوشه کشور را نگاه کنیم می‌بینیم که کارگرها با مشکلات معیشتی دست و پنجه نرم می‌کنند، خود ما در برنامه‌های اکران فیلم «داد» بارها با کارگرهایی مواجه شدیم که به ما گفتند چرا کسی به داد ما نمی‌رسد؟ آیا حتما باید اتفاق تلخی مثل حادثه معدن استان گلستان رخ دهد تا مسئولان به فکر کارگرها بیفتند؟ آیا نمی‌توان از قبل استاندارد بودن معدن‌ها را بررسی کرد؟ آیا مسئولان خبر دارند که در ماجرای خصوصی سازی برخی از کارخانه‌ها چه تعداد کارگر اخراج شدند و چه میزان فساد ایجاد شده است؟ چرا مسئولان برای بیکار شدن کارگرها هیچ طرح و برنامه‌ای ندارند؟ فیلم «داد» چنین چالش‌هایی را مطرح می‌کند.اما مسئولان به جای اینکه فیلم را ببینند و درباره آن فکر کنند، بلافاصله و بدون دیدن آن فقط دستور می‌دهند تا جلوی نمایش آن گرفته شود! اما مطمئن باشید که داد متوقف نخواهد شد و ما دادهای دیگری را هم سر خواهیم داد.
- پس ساخت قسمت‌های بعدی را هم در برنامه دارید؟
بله قسمت‌های بعدی این مستند هم درباره مسائل کارگری است. مسائل صنفی معلم‌ها و همچنین مسئله صندوق ذخیره فرهنگیان، موضوع مستند «داد 2» است. نگاه ما به این موضوع به هیچ وجه سیاسی نیست بلکه ساختاری است و می‌خواهیم این فیلم منجر به رفع ساختارهای فسادزا در این حوزه بشود. به همین دلیل هم در حال مطالعه ابعاد مختلف مشکلات صنفی معلم‌ها هستیم. با اینکه شاهد گسترش مشکلات معیشتی معلم‌ها هستیم اما مسئولان مربوطه نسبت به این مشکلات رسیدگی نمی‌کنند. متأسفانه می‌بینیم که وزیر آموزش و پرورش به جای تمرکز برای حل مشکلات معلم‌ها در خانه‌اش واردات چند صد میلیونی صورت می‌گیرد! من به عنوان کسی که خودم را سرباز امام و رهبری می‌داند وظیفه خودم می‌دانم که مشکلات کشور را در فیلم‌هایم مطرح کنم. به همین دلیل هم مشکلات کارگری را با زبان هنر بیان می‌کنم تا مسئولان بیشتر متوجه شوند. مستند «داد 2» در مرحله پیش تولید و تحقیق است. ما هر جا بی عدالتی و ظلمی را ببینیم، سراغش می‌رویم و با زبان هنر و به صورت کارشناسی شده به آن می‌پردازیم.
- این کار شما، سیاه‌نمایی نیست؟
عدالت‌خواهی نه تنها سیاه‌نمایی نیست که، روشن‌نمایی است. کسانی که هدفشان تخریب است سیاه‌نمایی می‌کنند، اما کسی که مشکلات را بررسی می‌کند و ریشه آسیب‌ها را نشان می‌دهد در پی نوسازی است. وقتی بی‌عدالتی اتفاق می‌افتد، یعنی یک جای کار ایراد دارد و باید آن ایراد برطرف شود تا بی‌عدالتی هم کنار برود. این وظیفه یک هنرمند، خبرنگار یا رسانه است که ریشه بی‌عدالتی‌ها را کشف و برای برطرف شدن آن‌ها تلاش کند. به همین دلیل هم معتقدم که مستند «داد» روشن نمایی است. چون ریشه مفاسد را نشان می‌دهد و از مسئولان می‌خواهد تا اصلاح شود. معتقدم که اصلاح‌طلب واقعی ما هستیم که دنبال رفع مشکلایم.
- در پایان اگر سخنی هست، بفرمایید.
امید است که همه هنرمندان و به ویژه مستندسازهای جوان جسارت پرداختن به مسائل و ریشه‌های مشکلات اجتماعی را داشته باشند و با نگاه درست به این گونه مشکلات بپردازند. نقد کردن مثل راه رفتن روی لبه تیغ است. کوچک‌ترین اشتباه در نقد، نتیجه‌اش رخ دادن یک بی‌عدالتی دیگر است. نقد باید همراه با کار کارشناسی و همراه با مطالعه و تحقیق سنجیده و به زبان هنر باشد تا شبهه‌ای ایجاد نشود و موجب سوءاستفاده مخالفان نظام نشود.