ضرورت توسعه کتابخوانی و واکاوی چالش‌های نشر- بخش دوم
ترویج هوشمندانه کتابخوانی با بهره‌گیری از همه پتانسیل‌ها
یکی از کارهای بزرگ و مهم در سطح جامعه این است که تبلیغات کتابخوانی همه‌گیر شود. ما امروز می‌بینیم برای کالاهای کم‌اهمیت که تأثیری هم در زندگی انسان‌ها ندارند، صاحبانش تبلیغات رنگینِ عجیب و غریبی را متصدی می‌شوند، مباشر می‌شوند؛ دستگاه‌های ارتباط جمعی، مطبوعات، صدا و سیما آنها را پخش می‌کنند؛ در حالی که آن محصولات هیچ ضرورتی ندارند، هیچ لزومی ندارند، یک چیز اضافی در زندگی هستند؛ گاهی بودنشان مفید است، گاهی بودنشان حتی مفید هم نیست؛ شاید مضر هم هست. محصولی با عظمت کتاب، با ارزش کتاب، درخور این است که تبلیغ بشود؛ تشویق بشوند کسانی که می‌توانند کتاب را بخوانند؛ این را ما باید به صورت عادت دربیاوریم. (بیانات در دیدار مسئولان کتابخانه‌ها و کتابداران 29/4/90)
یکی از شاخصه‌های ارزیابی رشد، توسعه و پیشرفت فرهنگی هر کشوری در عصر حاضر میزان مطالعه و کتابخوانی مردم آن مرز و بوم است و کشور تاریخی ما ایران اسلامی نیز از قدیم‌الایام تاکنون با داشتن تمدنی چندهزارساله و مراکز متعدد علمی، فرهنگی و کتابخانه‌های معتبر و علما و دانشمندان بزرگ با آثار ارزشمند تاریخی سرآمد دول و ملل دیگر بوده و در عرصه فرهنگ و تمدن جهانی بسان خورشیدی تابناک همچنان می‌درخشد و با فرزندان نیک‌نهاد خویش هنرنمایی می‌کند.
چه کسی است که در دنیا با دانشمندان فرزانه و نام‌آور ایرانی همچون ابوعلی سینا، ابوریحان بیرونی، فارابی، خوارزمی و... و شاعران برجسته نظیر سعدی، حافظ ، فردوسی، مولوی و... آشنا نباشد و در مقابل عظمت آنها سر تعظیم فرود نیاورد؟ آیا وجود این بزرگان، مایه فخر و مباهات هر ایرانی نیست؟
تمامی این افتخارات ارزشمند، برگرفته از میزان عشق و علاقه فراوان ملت ما به فراگیری علم و دانش از طریق خواندن و مطالعه منابع و کتاب‌های گوناگون است. به شکرانه الهی تاریخ و گذشته ما همیشه روشن و پربار می‌باشد، ولی وضعیت حال ما در این زمینه، چه طور است و اکنون در چه جایگاهی قرار داریم؟
متأسفانه آمار و ارقام ارائه شده از سوی مجامع و سازمان‌های فرهنگی داخلی و خارجی مانند یونسکو در مورد سرانه مطالعه هر ایرانی، برایمان چندان امیدوارکننده نمی‌باشد و مقام معظم رهبری نیز از این وضعیت بارها اظهار گله و ناخشنودی نموده و از مسئولان و ارگان‌های مختلف خواسته‌اند که با برنامه‌ریزی‌های شایسته، موانع و مشکلات ترویج و گسترش فرهنگ مطالعه را حل و برطرف کنند تا توجه به کتاب و کتاب خوانی با وارد شدن به زندگی مردم به یک سیره و سنت رایج عمومی، همگانی و فراگیر تبدیل شود.
لذت ورق زدن کتاب را لابه لای
نسخه‌های پی‌دی‌اف گم نکنید
محمد نوابی یک ناشر در سالن عمومی سی امین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «فضای مجازی ناشران را بیچاره کرده است و در عجبم چگونه برخی سایت‌ها کتاب‌های ما را برای دانلود رایگان عرضه می‌کنند؟! حال آنکه هر کتاب می‌تواند ۲۰ تا ۳۰ هزار تومان برای ما ناشران فروش برود لذا فضای مجازی نه تنها یک مشتری ما را کم می‌کند و میزان سود ما را از آنِ خود می‌کند، بلکه یک کتاب بر روی دست من می‌ماند، لذا ناشران پول دو جلد کتاب را ضرر می‌کنند.»
وی ادامه می‌دهد: «این درحالی است که سایت‌ها در کنار دانلود یک کتاب، کتب مشابه را نیز به مردم پیشنهاد می‌کنند، پس می‌توان در نظر گرفت که یک فرد با دانلود سه کتاب، حداقل شش کتاب به سه ناشر کشوری ضرر رسانده که با قیمت‌های امروز چیزی بالغ بر ۱۲۰هزار تومان می‌شود؛ اگر می‌خواهید بدانید این میزان چقدر زیاد است باید بگویم من باید ۲۰ کتاب ۳۰ هزار تومانی بفروشم تا تنها ضرر من از دانلود سه کتاب توسط یک فرد جبران شود.»
این ناشر معتقد است اصلاح قوانین کپی رایت باید از فضای نشر هر چه سریع‌تر آغاز شود و اتفاقا قوانین سفت و سختی اعمال گردد.
مرتضی معتمدیان ناشر دیگری است، برایمان توضیح می‌دهد: «هرکس منکر تاثیر فضای مجازی بر جامعه نشر شود نمی‌توان بر روی حرفش حساب کرد، اما من برعکس همکارم وضعیت را آنچنان هم بد نمی‌بینم. خوشبختانه دوران کتاب رو به افول نیست، هرچند مشکلات در این راه فراوان است و ما ناشران حتی به قیمت سود نکردن نیز حاضریم در راه فرهنگ کار کنیم.»
صدیقه نعمت‌زاده یکی از غرفه‌داران بخش کودک و نوجوان می‌گوید: «تا زمانی که قهرمانان کودکان از شخصیت‌های کارتونی و بازی‌های گوشی‌های همراه الهام گرفته می‌شود، کودک با داستان‌های کهن ایران بیگانه خواهد بود. بزرگ شدن این کودکان بدون شناخت قهرمانان ملی مانند رستم و سهراب، کاوه آهنگر، آرش کمانگیر، شهرزاد قصه گو، داستان‌های پند‌آموز مثنوی و سعدی می‌تواند زنگ هشداری برای آینده ادبیات ایران به صدا درمی‌آید.»
این غرفه‌دار با اشاره به کم‌رنگ شدن نقش قصه‌ها در شکل‌گیری شخصیت کودکان فردا توضیح می‌دهد: «امروز کمتر می‌توان کودکی را یافت که با قصه‌های قدیمی که سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شده‌اند، بتواند ارتباط عاطفی برقرار کند و تا زمانی کودک درغرفه ناشران ملی به دنبال قهرمانانی مانند تن‌تن و مردعنکبوتی و دختران به دنبال پرنسس‌ها و شاهزاده‌ها هستند، بی‌شک در ادامه این روند تیشه به ریشه ادبیات کهن ایران خواهد زد.»
اسماعیل غلامیان یک غرفه‌دار کتاب‌های علمی نوجوان می‌گوید: «مردم به دنبال ارزانی هستند و به محتویات کتاب و بسته‌های آموزشی توجه ندارند و اغلب والدین بدن توجه به نوع بازی صرفا به علت ارزان بودن آن را برای کودکان می‌خرند و باید گفت فضای مجازی در تقابل با فرهنگ مطالعه است. تکنولوژی نمی‌تواند کودکان و نسل فردا را با ادبیات کهن پیوند دهد. شاید بتوان تکنولوژی را هم‌راستا با مطالعه قرار داد، ولی این نکته حائز اهمیت است که کتاب‌های الکترونیک نمی‌تواند جایگزین کتاب‌های چاپی شود. لذت ورق زدن کتاب را با هیچ تکنولوژی نمی‌توان جایگرین کرد و باید توجه داشت کتاب‌های الکترونیک با توجه به پرتو نور و اشعه برای سلامتی چشم و روح انسان بسیار مضر است و استفاده بیش از حد از آن می‌تواند در دراز مدت انسان را از مطالعه نسخه‌های پی‌دی‌اف کتاب‌ها دلسرد کند.»
هزار و یک مانع پیش روی نویسندگان
کتاب اولی
نویسنده کتاب اولی باید بتواند در این بازار کم‌مخاطب و گرانی کاغذ، ناشری را مجاب کند تا اثرش را چاپ کنند. این در حالی است که بسیاری از ناشران در حال حاضر از چاپ داستان‌کوتاه و به ویژه شعر دست کشیده‌اند و بیشتر طالب چاپ رمان هستند.
مشکل بعدی بعد از چاپ، خودش را نشان می‌دهد و آن هم پخش مناسب و کشوری کتاب است. کم هستند شرکت‌هایی که دست به پخش کتاب‌های ناشر دیگری بزنند. در نتیجه کتاب یا وارد ویترین نمی‌شود و اگر هم شد به کتاب فروشی‌های محدودی راه پیدا می‌کند.
مینو رستم‌زاد نویسنده داستان کوتاه برایمان با ورق زدن دفتر چالش‌های پیش روی چاپ اول مجموعه داستانش در آن هم در شهرستان می‌گوید: «نزدیک سه میلیون تومان از جیب خودم هزینه کردم تا توانستم با پیگیری‌های مکرر بین شیراز و شهرستان محل سکونتم (یکی از شهرستان‌های استان بوشهر) بالاخره توسط یک انتشاراتی در شیراز اولین مجموعه داستان خود را به چاپ برسانم. از هزار نسخه، 700 نسخه را برای خودشان برداشتند و تنها 300 نسخه برای من فرستادند با این شرط که پول فروش 700 نسخه را هم خودشان بر می‌دارند. من ماندم و 300 نسخه در شهرستان دور افتاده محل سکونتم. دست‌آخر مجبور شدم این 300 نسخه را بین دانش‌آموزان دو دبیرستان دخترانه محل سکونتم به صورت رایگان توزیع کنم.»
نبود سیستم معرفی و توزیع کتاب به صورت کشوری یکی از اصلی‌ترین مشکلات پیش روی ناشرین و نویسندگان و شاعران کتاب اولی است که سبب شده هیچگاه نویسندگان و شاعران خوب آن طور که باید و شاید به جامعه ادبی معرفی شود. در نتیجه اغلب ایشان به ویژه در شهرستان‌ها سر خورده شده و دفاتر نوشته‌هایشان در زیر غبار فراموشی هیچگاه به صورت کتاب به دست مخاطبین اصلی نمی‌رسد. آیا این نادیده گرفتن استعدادهای جوان و نیز راه نیافتن آنها به وادی ادبیات حرفه‌ای یکی از بزرگترین چالش‌های پیش روی ادبیات و فضای نشرمان نیست؟
رستم‌زاد برپایی نمایشگاه‌های کتاب شهرستانی را به صورت گردشی در سراسر کشور یکی از راهکارهایی می‌داند که شاید بتوان به کمک آن لااقل منتقدین و نویسندگان طراز اول کشور را به ساحت ادبیات شهرستان‌ها کشاند وجوانان صاحب استعداد شهرستانی را اندکی برخوردار از رای و نظر نخبگان ادبی کشور کرد.
طلوع سی امین نمایشگاه بین‌المللی کتاب
در شهر آفتاب
حسین صفری مدیر اجرایی سی امین نمایشگاه بین‌المللی کتاب ضمن اشاره به مشکلاتی که در سال گذشته در مجموعه شهر آفتاب وجود داشته می‌گوید: «سال گذشته شاهد مشکلاتی از قبیل آب گرفتگی برخی غرفه‌ها بودیم که امسال این مسئله از نظر عمرانی و زیر ساخت‌ها به صورت جدی پیگیری و در دستور کار قرار گرفت.»
وی ادامه می‌دهد: «امسال حدود ۴۰۰۰ دستگاه کارتخوان به ناشران اختصاص پیدا کرده و بازدیدکنندگان به سه طریق، کارت‌های شتاب، بن‌کارت‌های دانش‌آموزی و دانشجویی و بن‌کارت‌های اهل قلم می‌توانند از این کارت‌خوان‌ها استفاده کنند. همچنین برای تامین امنیت در نمایشگاه و بازدیدکنندگان، هماهنگی‌های خوبی میان سازمان‌های آتش‌نشانی، هلال‌احمر، اورژانس و نیروی انتظامی صورت گرفته است و ۷۵ نهاد و سازمان در برپایی نمایشگاه بین‌المللی کتاب مشارکت دارند.»
مدیر اجرایی سی‌امین نمایشگاه بین‌المللی کتاب درباره بخش بین‌الملل توضیح می‌دهد: «امسال ایتالیا مهمان ویژه سی‌امین نمایشگاه بین‌المللی کتاب است و با حضور ۳۰ نویسنده و فعال فرهنگی در نمایشگاه حضور خواهد داشت و استانبول هم به عنوان شهر مهمان و ۷ نفر از نویسندگان و فعالان این شهردر نمایشگاه کتاب این دوره حضور خواهند داشت.»
حسین صفری به برخی مشکلات ناشران در سال گذشته اشاره کرده و می‌گوید: «سال گذشته ناشران برای شارژ مجدد غرفه‌های خود و به دلیل دوری مسیر گلایه‌هایی داشتند، ما در تلاش هستیم تا چنانچه شرایط مهیا شود انبار دپویی را برای ناشران احداث کنیم تا این انبار در اختیار ناشران بزرگی که نیاز دارند تا غرفه‌های خود را روزانه شارژ کنند قرار بگیرد.هماهنگی‌هایی هم صورت گرفته است تا ناشران بدون آنکه مثل سال قبل جریمه شوند از ساعت ۶ تا ۱۰ صبح بتوانند به راحتی غرفه‌های خود را شارژ کنند.»
این دست‌اندر‌کار اهل فن درباره برگزاری نشست‌های سرای اهل قلم خاطر‌نشان می‌کند: «این نشست‌ها در تمام بخش‌ها و حتی در بخش کودک برگزارخواهد شد.»
یک طرح جدید برای ترویج کتابخوانی
اخیرا اطلاع یافتیم «کتابخانه سفر» به منظور بهره‌برداری و ترغیب کتابخوانی مسافران، در پایانه‌های مسافربری استان آذربایجان غربی راه‌اندازی شده است. در اجرای این طرح، مسافران می‌توانند کتاب را از یکی از پایانه‌های استان تحویل بگیرند و بعد از مطالعه در طول سفر خود، کتاب را در مقصد سفر به پایانه دیگر تحویل بدهد.
این گونه شیوه‌ها قطعا در نگرش اقشار مختلف مردم به کتاب و ترغیب کتابخوانی و عادت به مطالعه تأثیری چشمگیر خواهد گذاشت. اجابت چنین اقدامات مفید و سازنده با توجه به نیاز شدید جامعه به سلامت روان و آرامش و تخلیه اذهان از آسیب‌ها، یک الزام حیاتی است. در این ارتباط، آنچه به چشم می‌آید و غیرقابل انکار است، موضوع تبلیغات درباره کتاب و کتابخوانی است.
یک شهروند علاقه‌مند به مطالعه می‌گوید: «همه دستگاه‌ها و کارخانه‌ها و بانک‌ها همواره درباره اقدامات و عمران و تولید و... تبلیغ می‌کنند، دریغ از آنکه تبلیغی درباره جایگاه کتاب و فواید مطالعه مشاهده کنیم.»