* محمود شرافتی

عملی که مطابق با حق یعنی عقل و فطرت باشد به عنوان عمل صالح شناخته می‌شود. اگر این عمل نیک و خوب با قصد خیر و رضا و خشنودی الهی انجام پذیرد، به سبب آنکه با ایمان واقعی آمیخته است، آثار بسیاری در زندگی بشر به جا می‌گذارد. از این رو گفته‌اند که عمل و ایمان دو بال پرواز و یا کارخانه انسان سازی است؛ زیرا انسان با ایمان و عمل صالح ساخته می‌شود و شخصیت و شاکله وجودی‌اش شکل و هویت می‌گیرد.
نویسنده در مطلب حاضر نقش و کارکردهای عمل صالح و زمینه‌های ایجادی گرایش آدمی به آن را بررسی
کرده است.
***
عمل صالح، عمل ارزشی
هر کاری را نمی‌توان عمل دانست؛ زیرا عمل تنها به کارهائی اطلاق می‌شود که از روی قصد و اختیار انجام گیرد، چنان که هر عملی را نمی‌توان صالح دانست، زیرا تنها اعمالی را صالح می‌توان شمرد که بر اساس عقل سالم و فطرت خدادادی انجام گیرد و در مسیر کمالی آدمی نقش ایفا کند، چنان که هر عمل صالحی ، مورد رضایت و خشنودی خداوند نمی‌باشد، زیرا تنها اعمال صالحی مورد قبول و رضایت خداوند واقع می‌شود که دارای ویژگی‌هائی چون مطابقت کامل با حق، اخلاص، نیت صادقانه و مبتنی بر تقوا و خداترسی باشد و غیر خداوند در انجام آن عمل مورد نظر عامل نباشد.(محمد آیه ۱۴ و اعراف آیه ۸ و طه آیه ۸۴ و توبه آیات ۱۰۸ و ۱۰۹ و آل عمران آیات ۱۶۲ و ۱۶۳) زیرا خداوند هر چند که به عمل نیک پاداش می‌دهد، ولی تنها آن دست از اعمال از صفت کمال بهره‌مند می‌شوند که تنها خداوند مقصود و مقصد عمل بوده و از هر گونه شرک خفی و جلی پاک باشد.
بسیاری از مردم اعمال صالحی را انجام می‌دهند ولی این اعمال دارای فسادی در نیت است و از اخلاص در عمل خبری نیست. این گونه است که عمل با همه ارزش‌هائی که برای آن از نظر عقل و عقلا می‌باشد، در پیشگاه خداوند نمی‌تواند مطلوب و مقبول باشد.
برای تصحیح و اصلاح عمل صالح که دارای نوعی نقصان و فساد است، انسان باید مبنای عمل صالح خویش را لقای الهی (کهف آیه ۱۱۰) ایمان کامل (احزاب آیات ۷۰ و ۷۱) تقوای کامل (همان ) و صداقت کامل به دور از هر گونه شائبه‌ای (همان و نیز مجمع البیان ، طبرسی ، ج ۷ و۸ ،ص ۵۸۴) قرار دهد.
خداوند در آیه ۲۴ سوره ص به این نکته توجه می‌دهد که بسیاری از اعمال صالح انسان از چنین ویژگی‌هائی برخوردار نمی‌باشند؛ از این رو نمی‌تواند آدمی را به نهایت کمال مطلق برساند. همان گونه که شمار انسان‌هایی که در اندیشه و انجام اعمال صالح باشند، اندک هستند، هم چنین در میان انسان‌هائی که اعمال صالح انجام می‌دهند کمتر کسانی را می‌توان یافت که اعمال صالح ایشان موجب خشنودی و رضایت الهی را به طور کامل به دست آورد؛ زیرا بسیاری از اعمال صالح به انگیزه‌های دیگری انجام می‌شود که از خلوص و وجه الله بودن آن می‌کاهد.
زمینه‌های عمل صالح
برای اینکه اعمال انسان مطلوب و مقبول خداوند واقع شود، توجه به بسترها و زمینه‌های آن می‌تواند در این مسیر کمک کار آدمی باشد. خداوند به این زمینه‌ها توجه می‌دهد و خواهان تلاش آدمی برای ایجاد و فراهم آوری این امور می‌شود.
از جمله اموری که می‌تواند آدمی را متنبه ساخته و زمینه را برای اعمال نیک فراهم آورد، توجه انسان به تحولات تاریخی و تغییراتی است که در جوامع بشری رخ می‌دهد؛ زیرا این امور موجب می‌شود تا خود نسبت به تاثیرات عمل خویش آگاه شود و به بازسازی عمل خود در مسیر صلاح و اصلاح بپردازد. از این رو خداوند در آیات ۱۳ و ۱۴ سوره یونس توجه یابی انسان به تحولات تاریخی جوامع گذشته را زمینه ساز اصلاح برمی‌شمارد.
آیه ۱۵۳ سوره آل عمران به مسئله تذکر توجه داده و می‌فرماید که یادآوری علل عدم موفقیت در صحنه‌های اجتماعی ، زمینه‌ای برای جبران گذشته و اصلاح اعمال آینده بشر است. به این معنا که انسان‌ها وقتی به علل عدم موفقیت‌های خود در زندگی از جمله در عمل اجتماعی توجه می‌یابند و متذکر آن می‌شوند می‌کوشند تا با اندرزگیری، به بازسازی و اصلاح اعمال خود پرداخته و شرایط را برای خود دگرگون سازند.
توجه یابی انسان به مسئله مراقبت در رفتارها و کردارها به سبب آنکه خداوند علم و آگاهی به همه رفتارهای انسان دارد، خود زمینه‌ای مناسب است تا شخص به اجرای عمل صحیح گرایش یابد و بکوشد تا رفتارهای خویش را به گونه‌ای انجام دهد که خشم الهی را موجب نشود. کسانی که به این باور یقینی رسیده‌اند و یا حتی اطمینان به این دارند که در محضر خداوند هستند و خداوند ناظر محترمی است که به همه کارهایشان می‌نگرد، می‌کوشند تا کارهای زشت را ترک کرده و کارهای خوب و صالح را انجام دهند. از این رو آیاتی چون ۱۴ و ۱۰۵سوره مائده و ۶۰ و ۱۰۸ و ۱۵۹ سوره توبه و مانند آن به توجه یابی انسان به مراقبت و آگاهی خداوند نسبت به رفتارهای او به عنوان یکی از عوامل تغییر در رفتار اشاره می‌کند.
نیت و داشتن انگیزه ، از دیگر عوامل و محرکاتی است که در آیه۸۴ سوره اسراء به عنوان عامل زمینه ساز عمل صالح مورد توجه قرار گرفته است.
بسیاری از مردم نسبت به اعمال خویش غفلت می‌ورزند و فراموش می‌کنند که چه کارهائی را انجام داده و چه آثاری را بر زندگی خویش بر اساس این کار مترتب ساخته‌اند. بسیاری از مردم تنها هنگام قیامت و یا پیش از برپائی آن یعنی پس از مرگ است که چشمانشان به واقعیت باز می‌شود و حقیقت اعمال خود را می‌بینند. (نازعات آیات ۳۴ و ۳۵) از این رو خداوند بارها و بارها در آیات قرآن به بشر هشدار می‌دهد که پیش از مرگ پرده‌های غفلت را با ایمان و عمل صالح از جلوی دیدگانشان بر دارند و بدانند که زندگی دنیائی تنها فرصت کوتاه آدمی برای انجام عمل صالح و ساختن خود است، زیرا پس از مرگ دیگر فرصتی برای کمال‌یابی و بالندگی نیست و انسان هر آنچه خود را در مدت کوتاه عمر ساخته برای ابدیتی بی‌پایان ساخته است.(مومنون آیات ۹۹ و ۱۰۰ و سجده آیه ۱۲ و فاطر آیه ۳۷)
آیه ۷ سوره کهف به امتحان آدمیان از ناحیه خداوند به عنوان راهی برای ظهور عمل صالح آنان در دنیا اشاره می‌کند و آیه ۲۵ سوره بقره و آیات بسیار دیگر نیز به ایمان همراه عمل صالح به عنوان دو امری که ارتباط تنگاتنگی با هم داشته و تاثیر و تاثر متقابل در هم می‌گذارند توجه می‌دهد.
خداوند در آیه ۲۵ سوره بقره و نیز ۴۸ سوره انعام به نقش بشارت در رو آوردن بشر به عمل صالح اشاره می‌کند و در مباحث تربیتی به این مهم توجه می‌دهد تا مورد استفاده قرار گیرد.
آیه ۱۲ سوره سجده نیز به نقش بصیرت در روی آوری انسان به انجام دادن اعمال صالح اشاره دارد؛ زیرا انسانی که نسبت به حقایق اعمال خویش آگاه شد می‌کوشد تا رفتاری را در پیش گیرد که درهای بهشت و سعادت را به سوی او بگشاید.
آگاهی نسبت به پاداش اعمال نیز از دیگر عواملی است که به انسان توفیق انجام کارهای خیر و نیک را می‌بخشد و او را به انجام تکالیف الهی و عمل صالح تشویق بلکه وادار می‌‌کند. (لیف آیات ۶ و ۷ و المیزان ، ج ۲۰ ص ۳۰۲)
این‌ها از اموری بود که در ایجاد بستر و فضایی معنوی برای انجام عمل صالح آدمی را تشویق و ترغیب می‌کند تا آثاری که در بخش بعدی بر آن بار می‌شود نصیب و بهره انسان‌ها شود.
آثار عمل صالح
عمل صالح در هر درجه‌ای از خلوص باشد، آثار و کارکردهائی در زندگی بشر در دنیا و آخرت به جا می‌گذارد. هر چه عمل صالح به سمت ویژگی‌های پیش گفته گرایش بیشتری داشته باشد ، آثار و نقش آن بهتر و قوی‌تر خواهد بود. در اینجا به برخی از این آثار و کارکردهای عمل اشاره می‌شود.
یکی از آثار عمل صالح تثبیت موقعیت شخص و بهبودی آن است. به این معنا که شخص با انجام دادن عمل صالح ، موقعیت بهتری را برای خود کسب کرده و مایه تثبیت آن می‌شود. (روم آیه ۴۴ و جاثیه آیه ۱۵) البته آیات ۲۶ تا ۲۸ سوره زخرف بر نقش شگرف عمل نیک نه تنها در زندگی شخص بلکه نسل‌های دیگر او تاکید می‌کند و می‌فرماید که عملکرد نیک پدران در سرنوشت فرزندان و نسل‌های آینده آنان نیز تاثیرگذار است، بنابراین می‌بایست روش و منشی را در پیش گرفت که به نسل‌های آینده آسیبی نرسد و خطری جدی آنان را به کام سقوط نبرد بلکه مایه رشد و بالندگی آنان شود. بنابراین باید به عمل شخص به عنوان یک عامل مهم در زندگی خود وی و همچنین نسل‌های آینده توجه داشت؛ زیرا همان گونه که اعمال نیک در نسل‌های آینده باقی و تاثیرگذار می‌باشد، این امکان وجود دارد که اعمال زشت و بد نیز در نسل‌های آینده شخص همانند زندگی شخصی وی تاثیر منفی به جا گذارد.
آرامش درونی بی‌هیچ‌گونه اندوهی نسبت به گذشته و یا ترسی از آینده از دیگر پیامدهای طبیعی عمل صالح است که آیاتی چون ۶۲ و ۲۷۷ سوره بقره و ۶۹ سوره مائده و ۴۸ سوره انعام و ۳۵ و ۴۲ و ۴۹ سوره اعراف و آیات دیگر به آن اشاره دارند.
آرامش مهم ترین خواسته و دغدغه شخصی و جمعی بشر در طول تاریخ بوده است؛ زیرا هر گونه زندگی بی‌آرامش، به معنای زندگی دوزخی است که ارزشی برای انسان ندارد؛ از این رو در معنای سعادت و خوشبختی، آرامش در کنار آسایش به عنوان دو مولفه اصلی آن مورد توجه بشر بوده است. بر این اساس خداوند در آیاتی چون ۱۲۷ سوره انعام و ۳۷ سوره سبا و ۲۱ و ۲۴ سوره حاقه به آرامش، مولفه خوشبختی یعنی آسایش نیز اشاره کرده و می‌فرماید که عمل صالح زمینه ساز بهره مندی انسان از آسایش در دنیا و آخرت است.
قرآن علاوه بر آثار فوق به آثار دیگر عمل صالح اشاره می‌کند که به قرار زیر است:
خداوند برای ایمان و عمل صالح آثاری چون اجابت دعا و خواسته‌ها از سوی خداوند(آل عمران آیات ۱۹۰ تا ۱۹۵ و شوری آیات ۲۵ و۲۶)، اجتناب از باطل و گزافه‌گوئی (شعراء آیات ۲۲۴ تا ۲۲۷)، اجتناب از تجاوز به حقوق دیگران (ص آیه ۲۴) دست یابی به امنیت اجتماعی (نور آیه ۵۵) اصلاح امور زندگی بشر و از میان رفتن مشکلات و سختی‌ها (محمد آیه ۲)، مصون ماندن اعمال از تباهی و کاستی (طه آیه ۱۱۲) ، قرار گرفتن در جرگه صالحان (آل عمران آیه ۱۱۴) و متقین (آل عمران آیات ۱۱۴ و ۱۱۵ و ص آیه ۲۸) بشارت یابی از سوی خداوند (بقره آیه ۲۵ و اسراء آیه ۹ )، بهره مندی از نعمت‌های الهی عام و خاص(یونس آیه ۹ و اسراء آیات ۱۹ و۲۰) پیروزی و تمکن یابی(نور آیه ۵۵)، خلافت و شایستگی آن (همان )، تثبیت و تحکیم دین (همان) تغییر و تحول در اوضاع اجتماعی و تاریخی بشر به نفع توده‌های مردم مستضعف و مومن (همان) ، تقرب به خداوند و متاله شدن (سبا آیه ۳۷ و فاطر آیه ۱۰ و واقعه آیات۱۰ و ۱۱ و ۲۴)، جذب مردم به سوی خداوند و دین اسلام(بقره آیه ۴۴ و صف آیات ۲ و ۳)، مغفرت (آل عمران آیه ۸۹)، پوشیده شدن زشتی‌ها و گناهان (بقره آیه ۲۷۱ و فرقان آیه ۷۰ و عنکبوت آیه ۷)، دست یابی به حیات معنوی (نحل آیه ۹۷) برخورداری از رحمت (فرقان آیه ۷۰)، محبت (مریم آیه ۹۶) و رزق کریم (حج آیه ۵۰ و سبا آیه ۴) دست یابی به رستگاری و سعادت ( حج آیه ۷۷ و اعراف آیه ۸ و رعد آیه ۲۹)، دست یابی به عزت (فاطر آیه ۲۹)، رهائی از پستی (تین آیات ۴ تا ۶)، تحیر و سرگردانی (شعراء آیات ۲۲۵ و ۲۲۷) و‌گریز و فرار از دست شیطان (نساء آیات ۱۱۹ تا ۱۲۲)، رهائی از تاریکی (طلاق آیه ۱۱) و دست یابی به نورانیت الهی (همان)، بهره‌مندی از خشنودی الهی ( بینه آیات ۷ و ۸)‌، رهایی از خسران و تباهی (عصر آیات ۲ و ۳) و نجات از عذاب الهی (فرقان آیات ۶۹ و ۷۰) بر می‌شمارد که البته اینها تنها مصادیقی از همان کلی خوشبختی و سعادت است؛ زیرا دست‌یابی به مقام رضا یا مقام متقین و یا رهایی از عذاب و پستی و مانند آن مصادیقی از سعادتی است که بشر خوشبختی‌اش را در آن می‌یابد.
آنچه بیان شد تنها گوشه‌هائی از آثار و کارکردهای عمل صالح است وگرنه انسان هر آنچه را بخواهد می‌تواند در عمل صالح و ایمان واقعی بجوید و بیابد. از این رو همه چیز را برای کسانی قرار می‌دهند که عمل صالح ایشان دارای نهایت درجه خلوص و کمال باشد. (کهف آیه ۱۱۰)