در بسیاری از موارد، انسان‌ها در عمل دچار اختلافاتی می‌شوند و گاه یکدیگر را تخطئه می‌کنند و گاه خدای ناکرده از این هم بالاتر می‌رود و به فتنه مي‌انجامد. منشأ این اختلافات چیست و چه کار باید کرد که از آن مصون ماند؟ گاهی علت اختلاف در ارزشگذاری و قضاوت نسبت به دیگران، جهل است و فرد یا افرادی به خاطر سوء تفاهم، اهمیت و ارزش کار دیگری را درک نمی‌کنند و گاهی وجود یک رذیله اخلاقی مانند حسد یا تکبر است که سبب می‌شود قضاوت نامناسبی نسبت به دیگران انجام شود.
در داستان فرزندان حضرت آدم (ع) و برادران حضرت یوسف(ع) رذیله اخلاقی حسد، سبب شد تا قضاوت ناصحیحی صورت بگیرد؛ در قضیه فرزندان حضرت آدم(ع)، علیرغم اینکه قاضی حقیقی برای قبول کردن قربانی، خدا بود، یکی به خاطر حسد، دیگری را به قتل رساند و در قضیه برادران حضرت یوسف(ع) نیز علاقه پدر به حضرت یوسف(ع) سبب برانگیخته شدن حسادت برادران و قضاوت ناصحیح در مورد یوسف(ع) شد. لذا انسان بايد در وهله اول خود را اصلاح کرده و از رذائل اخلاقی پاک کند تا تحت تأثیر این امور به قضاوت اشتباه و اختلاف مبتلا نشود.
گاهی علت اختلاف در قضاوت، نکته‌ها و ملاحظات عملي است؛ بگونه‌اي که فردی با توجه به نکته‌ها و ملاحظاتی، فعلي را خوب می‌پندارد و دیگری چنین ملاحظاتی نداشته و آن عمل را بد می‌داند. لذا برای عدم ابتلا به اشتباه و اختلاف در این قضاوت‌ها باید همه نکته‌هایی که درحسن و قبح یک فعل اثر دارد را بشناسیم و آن را در فعل شخص احراز کنیم.
نیت ؛ عامل ارزشگذاری عمل
در روایت است که دو نفر وارد مسجد می‌شوند، یکی نماز می‌خواند که سبب بهشتی شدن وی می‌شود و دیگری نیز نماز می‌خواند ولی سبب شقاوت و جهنمی شدن وی می‌شود؛تفاوت اين دو به خاطر نیت است که یکی برای خدا و دیگری از روی ریاست، لذا دو عمل شبیه به هم و یکسان می‌توانند اثراتی کاملا متفاوت داشته باشند؛ از این رو باید توجه داشت که ارزش کار و ملاک ارزیابی آن، تنها شکل و حجم کار نیست، بلکه مهمترین عامل در ارزشگذاری فعل، نیت فاعل است. همین امر سبب می‌شود تا قضاوت‌های متفاوتی نسبت به کار یک فرد وجود داشته باشد؛ برخی نیت او را فاسد و در نتیجه کار را بد می‌دانند و برخی نیت او را صالح می‌دانند.
ولي برخی امور، ظاهری خوب دارد و از حسن فعلی برخوردار است، اما به دليل فساد در نيت و نداشتن حسن فاعلي، نه تنها ثواب و ارزش ندارد، بلکه گناه هم دارد؛ ولو اینکه برای آن میلیاردها تومان هزینه کرده باشد؛ چرا که ریا هم مبطل است و هم حرام.
شرط اخلاص در عمل
هر کس کاری انجام می‌دهد، باید به دلش نگاهی بیندازد که برای خدا انجام می‌دهد یا برای غیر خدا؛ البته خدمت به مردم برای رضای خدا نه تنها مانعی ندارد که امری مطلوب است، چون اين دو در طول همند؛ اما اگر کاري برای رضايت مردم انجام شود و شخص ،رضايت مردم را در عرض رضايت خدا قرار دهد، هیچ ارزشی نخواهد داشت. لذا در ارزشگذاری کار، نیت فاعل آن‌، مهم است و البته این نیت و اخلاص، دارای مراتبی است که هر چه بالاتر باشد، ارزش آن نیز بیشتر است.گاهی خود فرد در اررزشگذاري کار خود اشتباه می‌کند و آن را ارزشمند مي‌شمارد.
ارزش و مطلوبیت یک امر، گاه مستقیما فهمیده می‌شود و گاه با واسطه استدلال یا استدلالاتی. در جایی که امری ذاتا مطلوب و ارزشمند بوده، نیازی به واسطه نداشته باشد، شناخت مطلوب بودن آن ساده است، اما وقتی با واسطه يک يا چند استدلال به چیزی می‌رسد که ارزش ذاتی دارد، هم تشخیص مشکل‌تر و هم احتمال اشتباه در این استدلال‌ها بیشتر می‌شود.
به عنوان نمونه، طبق فرمایش قرآن کریم، کمک کردن به فقیر کافر نیز برای اینکه به اسلام خوشبین شود مطلوب است؛ چرا که در قدم اول به اسلام خوشبین شده و چه بسا در صدد تحقیق در مورد اسلام برآید و شاید مسلمان شود؛ در اینجا آنچه ارزش ذاتی دارد اسلام است، اما کمک به فقیر کافر نیز با چند واسطه ارزش می‌یابد.
گاهی فاعل، خودش در تشخیص مقدمات یا ابزار و واسطه‌ها اشتباه می‌کند و گمان می‌کند کار وی مطلوب است، درحالي که حقيقت غير از اين است. به عنوان نمونه امر به معروف و نهی از منکر وضع شده تا حکم خدا روی زمین اجرا شود؛ و برای امر به معروف و نهی از منکر باید روحیه طرف راشناخت. چه بسا فرد خودش فکر می‌کند امر به معروف با اخم و قلدری کار خوبی است، حال آنکه ممکن است انجام اين کار با اخم و قلدری نه تنها اثر نگذارد، بلکه فرد را جری‌تر کند، اما اگر با خوشروئی و دلسوزی بگوید، اثرگذارتر خواهد بود.لذا تشخیص نادرست در واسطه‌هایی که ما را به ارزش ذاتی می‌رساند، می‌تواند عامل دیگری براي اشتباه در ارزیابی افعال –حتي فعل خود شخص- باشد.
در انجام کارهای خود و تشخيص ارزش آن نباید ملاک ما قضاوت دیگران باشد، زيرا ارزش کار الهی به این است که خدا بپسندد، ولو اینکه هیچ فرد دیگری آن را نپذیرد.
ما بنده خدائیم و هدفمان از کارمان فقط باید رضای الهی باشد؛ لذا طبق فرمایش امام باقر(ع)، ولیّ اهل بیت(ع) کسی نیست مگر آنکه اگر همه مردم جمع شوند و بگویند تو آدم بدی هستی، ناراحت نشود و اگر همه جمع شوند و شعار زنده باد سرداده و پایش را برای تبرک ببوسند، شاد نشود؛ بلکه باید تنها نگاهش به خدا و رضای او باشد.
وقتي می‌خواهیم کاری را انجام دهیم، بايد به اندازه اهمیتش در موردش فکر کنیم و با کسانی که اهل هوی و هوس نیستند، مشورت کنیم تا اشتباهات ما کم شود و به ارزش واقعی عمل برسیم.
بیانات آيت‌الله مصباح يزدي (دام ظله) در همایش «بررسی اخلاقی آثار غفلت در پیدایش فتنه»؛ مشهد ؛ 20/10/95
زلال بصیرت روزهای  پنج شنبه منتشر می‌شود.