امیرحسین بسطامی

بخش نخست

هر ساله با رسیدن فصل سرما استفاده از بخاری و وسایل گرمازا شروع می‌شود. به تبع آن و استفاده از بخاری احتمال گازگرفتگی هم بالا می‌رود. مسمومیت با منوکسید کربن معمولاً ناشی از تنفس در سطوح بالا از این گاز است. نشانه‌ها غالباً به صورت شبیه به آنفلوآنزا توصیف می‌شوند و معمولاً شامل سردرد، سرگیجه، ضعف، تهوع، درد قفسه سینه و گیجی هستند. قرارگیری در معرض مقادیر زیاد می‌تواند منجر به از دست دادن هوشیاری، آریتمی، حمله صرع یا مرگ شود. ظهور کلاسیک پوست گیلاسی رنگ به‌ندرت دیده می‌شود. عوارض طولانی‌‌مدت ممکن است شامل خستگی مزمن، مشکلات حافظه و اختلالات حرکتی باشد. 

منوکسید کربن گازی است که در اثر سوختن ناقص سوخت‌های فسیلی مانند نفت، گاز، بنزین، گازوئیل و زغال چوب حاصل می‌شود و چون گازی بی‌رنگ، بی‌بو، بی‌مزه و غیرمحرک است، مسمومیت با آن به سادگی رخ می‌دهد. میل ترکیبی منوکسید کربن با هموگلوبین بسیار بیشتر از اکسیژن بوده و در خون با هموگلوبین ترکیب پایداری تشکیل می‌دهد به‌تدریج با بالا رفتن میزان منوکسید کربن در خون، میزان هموگلوبین آزاد و در دسترس برای انتقال اکسیژن کاهش یافته و در نتیجه اکسیژن‌رسانی به بافت‌های بدن از جمله مغز را کاهش می‌دهد و سبب بروز مسمومیت شده و سیستم عصبی دچار اختلال می‌گردد و قدرت هرگونه اقدامی از فرد مسموم سلب می‌شود. هموگلوبین که بخشی از سلول‌های قرمز خون و حامل اکسیژن به بافت‌های بدن است با منوکسید کربن (CO) بسیار سریع‌تر از اکسیژن ممزوج شده و بنابراین هیچ مکانی برای حمل اکسیژن توسط هموگلوبین باقی نمی‌ماند. 

علائم گازگرفتگی چیست؟ 

هر ساله شمار زیادی از هموطنان به علت استفاده از بخاری‌های گازسوز غیراستاندارد، جان خود را از دست می‌دهند، اما با شناسایی علائم گازگرفتگی می‌توانند از خطر مرگ، جان سالم بدر ببرند. نشانه‌های مسمومیت ناشی از گاز با بیماری آنفلوآنزا شباهت دارد. سوزش چشم، تنگی نفس، خشونت صدا، کاهش سطح هوشیاری از نشانه‌های مسمومیت با گاز منوکسید کربن است که در ‌‌نهایت به اغما و مرگ می‌انجامد. سردرد، ضعف جسمانی، سرگیجه و بی‌قراری، تهوع و استفراغ، خمیازه کشیدن بیش از حد، کاهش دید از علائم عمومی مسمومیت‌ها هستند که چنانچه افراد در این مرحله متوجه چنین علائمی شدند، با خارج شدن از فضای آلوده می‌توانند از پیشرفت مسمومیت پیشگیری کنند. از این‌رو برای حصول اطمینان از نصب استاندارد بخاری‌های گازسوز خانگی باید به نکات ویژه‌ای توجه کرد:

- درصورتی‌که بخاری با شعله آبی بسوزد، می‌توان مطمئن شد که موردی از جهت تهدید سلامتی و خطر گازگرفتگی در اثر گاز وجود ندارد.

- پس از نصب بخاری گازسوز درصورتی‌که لوله ‌بخاری گرم باشد؛ مشکلی وجود ندارد، اما در صورت سرد بودن لوله، گاز در محیط پخش می‌شود. 

- شب‌ها و هنگام خواب هرگز نباید از شومینه استفاده کرد.

- استفاده از بخاری بدون دودکش در منازل نیز خطر گازگرفتگی و مرگ را به همراه دارد.

مسمومیت با منوکسید کربن می‌تواند طیف وسیعی از علائم را شامل شود که در بیماری‌های مختلفی دیده می‌شود، متأسفانه بسیاری از این علائم شبیه به علائم سرماخوردگی است و اکثر افراد فکر می‌کنند به دلیل سردی هوا دچار سرماخوردگی شده‌اند و سعی در خوابیدن می‌کنند. سردرد، ضعف جسمانی، سرگیجه و بی‌قراری، تهوع و استفراغ، خمیازه‌ کشیدن بیش از حد، کاهش دید، حالت خواب‌آلودگی شدید، کسلی، خستگی و کاهش قدرت عضلانی و... از جمله مهم‌ترین این علائم است. 

نشانه‌های مسمومیت خفیف با گاز منوکسید کربن

چنانچه خودرو در فضائی بسته در حال کار باشد، یا سیستم گرمایشی دچار نقص بوده یا از آن به‌درستی استفاده نشود، میزان منوکسید کربن می‌تواند به سطوح سمی و خطرناک افزایش یابد که مسمومیت فرد یا افرادی که در آن نزدیکی قرار دارند را به همراه دارد. هنگامی که بدن بیش از اندازه منوکسید کربن تنفس کند، این گاز در خون جایگزین اکسیژن می‌شود. بدون اکسیژن، سلول‌ها در سراسر بدن می‌میرند و فعالیت اندام‌ها متوقف می‌شود. هر ساله هزاران نفر در سراسر جهان جان خود را به واسطه تنفس گاز منوکسید کربن از دست می‌دهند، از این‌رو آشنایی با نشانه‌ها و علائم اولیه مسمومیت با این گاز و دریافت کمک پزشکی اهمیت دارد.  شایع‌ترین نشانه هشداردهنده اولیه مسمومیت خفیف با منوکسید کربن یک نوع سردرد تنشی است. افرادی که مسمومیت با منوکسید کربن را تجربه کرده‌اند، آن‌ را به‌ عنوان سردردی مداوم که در قسمت جلو سر احساس می‌شود و دردی مبهم را ایجاد می‌کند، توصیف می‌کنند. سردردها به‌راحتی نادیده گرفته می‌شوند، از این‌رو هنگام مواجهه مداوم با آنها در یک محیط ثابت مانند خانه، محل کار، یا خودرو بهتر است این شرایط جدی گرفته شود. ممکن است با تغییر مکانی که نشت منوکسید کربن در آن رخ ‌داده است، احساس سردرد نیز به‌سرعت از بین برود.

حسین حدادی، امدادگر درباره علائم شایع گازگرفتگی به گزارشگر کیهان توضیح می‌دهد: «با جایگزینی منوکسید کربن به ‌جای اکسیژن در خون که مرگ سلول‌ها را به همراه دارد، ضعف عضلانی می‌تواند شکل بگیرد. این شرایط ممکن است انجام فعالیت‌های روزانه مانند پیاده‌روی را چالش‌برانگیزتر کند. سرگیجه یکی دیگر از نشانه‌های هشداردهنده اولیه مسمومیت با منوکسید کربن است. در موارد شدید، اگر منوکسید کربن به میزان کافی تنفس شده باشد، ممکن است به ازدست‌ دادن هوشیاری، از جمله غش‌ کردن منجر شود. نشانه‌های اولیه مسمومیت خفیف با گاز منوکسید کربن اغلب شبیه به علائم مرتبط با آنفلوآنزا، مانند حالت تهوع، استفراغ و خستگی، به نظر می‌رسند. برخلاف آنفلوآنزا، مسمومیت با منوکسید کربن موجب دمای بالای بدن (تب) نمی‌شود. اگر چند نفر در خانه این نشانه‌های را تجربه می‌کنند یا با نشانه‌های دیگر که در این مطلب به آنها اشاره شده مواجه هستند، این می‌تواند افزایش نگرانی‌ها را موجب شود.

با تجمع منوکسید کربن در خون، نشانه‌هایی ممکن است به طور قابل‌توجهی تشدید شوند. تنگی نفس یا تنفس سریع یکی از این نشانگرها است. اگر چند نفر با این نشانه مواجه شده‌اند باید توجه ویژه‌ای به آن داشته باشید. به همراه تنگی نفس، فردی با مسمومیت منوکسید کربن ممکن است احساس فشار یا درد در ناحیه سینه را تجربه کند. این درد در ناحیه سینه ممکن است با تندتپشی، تعداد بیش از 100 تپش قلب در دقیقه، همراه باشد.»

وی در ادامه می‌افزاید: «توانایی فرد برای تفکر روشن ممکن است تحت‌تأثیر تجمع منوکسید کربن در خون قرار بگیرد که به سردرگمی، اختلال در قضاوت، مشکلات حافظه و در برخی موارد، توهم منجر می‌شود. همچنین، مسمومیت با منوکسید کربن ممکن است موجب احساس خواب‌آلودگی در فرد شود. افراد اغلب این نشانه را به ‌عنوان عاملی نگران‌کننده در نظر نمی‌گیرند که موجب به خواب ‌رفتن و تداوم نفس منوکسید کربن تا زمان تشدید مسمومیت یا مرگ منجر می‌شود.  مغز تحت‌تأثیر کمبود اکسیژن قرار می‌گیرد و تاری دید یکی دیگر از نشانه‌هایی است که باید در زمینه مسمومیت با گاز منوکسید کربن مورد توجه قرار داد. این نشانه کمتر شایع است و به طور معمول تنها در موارد شدید با تجمع منوکسید کربن در خون شکل می‌گیرد. در صورت تجربه مشکلات بینایی به‌ویژه همراه با دیگر نشانه‌هایی که در این فهرست به آنها اشاره شده است، دریافت کمک پزشکی باید در اولویت قرار بگیرد.  در موارد شدید، مسمومیت با منوکسید کربن ممکن است موجب تشنج شود که به‌ عنوان یک انفجار غیرقابل‌ کنترل فعالیت‌های الکتریکی در مغز که اسپاسم‌های عضلانی را به همراه دارد، تعریف شده است. از آنجایی‌ که تشنج‌ها به طور معمول در شرایط نزدیک به مرگ رخ می‌دهند، کمک پزشکی باید به‌سرعت در اختیار فرد قرار بگیرد، اما متأسفانه ممکن است مسمومیت از مرز نقطه احیا عبور کرده باشد.

گازگرفتگی را با سرماخوردگی اشتباه نگیرید ‌

علائم مسمومیت با منوکسید کربن می‌تواند طیف وسیعی از علائم را شامل شود که در بیماری‌های مختلفی دیده می‌شود. متأسفانه بسیاری از این علائم شبیه به علائم سرماخوردگی است و اکثر افراد فکر می‌کنند به‌ دلیل سردی هوا دچار سرماخوردگی شده‌اند و سعی در خوابیدن می‌کنند، در صورتی ابتلای تمام افراد خانواده به علائمی شبیه به آنفلوآنزا، بروز مسمومیت در افراد را نشان می‌دهد. سردرد، ضعف جسمانی، سرگیجه و بی‌قراری، تهوع و استفراغ، خمیازه کشیدن بیش از حد، کاهش دید از علائم عمومی مسمومیت‌ها هستند که چنانچه افراد در این مرحله متوجه چنین علائمی شدند، با خارج شدن از فضای آلوده می‌توانند از پیشرفت مسمومیت پیشگیری کنند. مسمومیت با منوکسید کربن (CO) می‌تواند باعث سردرد، گیجی و باریک‌بینی (که در آن همه چیز را در اطراف به مانند تونل می‌بینید) و نیز لب‌ها و ناخن‌ها کبود و در نهایت سبب مرگ می‌شود. 

سید جلال ملکی، سخنگوی سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهر تهران توصیه‌ها و هشدارهایی را برای مقابله با گازگرفتگی یا همان مرگ خاموش ارائه می‌کند. ملکی در خصوص زنگ خطر مسمومیت با گاز منوکسید کربن در فصل سرما اظهار می‌دارد: «هر ساله با فرارسیدن فصل سرما به دلیل عدم توجه به نکات ایمنی آمار تلفات مسمومیت با گاز منوکسید کربن با رشد نسبی همراه است که البته در همین راستا سازمان آتش‌نشانی تهران برنامه‌هایی را برای کاهش این خطر در نظر گرفته است.»

 وی ادامه می‌دهد: «یکی از این برنامه‌ها طرح اجرای نمادین آگاه‌سازی شهروندان شهر تهران از خطر مسمومیت با گاز منوکسید کربن بود که چندی پیش در تهران و برخی شهرهای دیگر کشور به‌صورت همزمان برگزار شد.»

 سخنگوی سازمان آتش‌نشانی شهر تهران تأکید دارد: «شناخت گاز منوکسید کربن و راهکارهای مبارزه با انتشار آن می‌تواند جان بسیاری را نجات دهد. مسمومیت درواقع مجموعه‌ای از اختلالات بدن است که در اثر جذب ماده بیگانه که به آن سم گفته می‌شود بروز می‌کند. جذب ماده سمی می‌تواند از راه‌های استنشاق گاز، بخار، دود یا گردوغبار، خوردن یا آشامیدن، تماس پوستی و تزریق در خون صورت گیرد.»

 ملکی درباره مسمومیت با گاز منوکسید کربن توضیح می‌دهد: «گاز منوکسید کربن در دسته مواد شیمیایی خفه‌کننده قرار دارد. گازی بی‌رنگ و بی‌بو که بر اثر احتراق ناقص تولید و محصول کارکرد نامناسب و عدم تهویه مناسب بخاری، آب‌گرم‌کن، شومینه، موتورخانه، اجاق‌گازها و... یا عدم وجود هوای تازه در فضای بسته است. منوکسید کربن عامل اصلی گازگرفتگی است.» معاون فرهنگی سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهر تهران، ‌ ادامه می‌دهد: «اثر مخرب انسانی آن نتیجه مستقیم کمبود اکسیژن در بافت‌های بدن است. به این معنی که منوکسید کربن تنفس شده وارد جریان خون شده و از طریق خون وارد بافت و اندام‌ها می‌شود. نکته حائز اهمیت آن این است که میل ترکیبی منوکسید کربن با هموگلوبین خون حدود ۳۰۰ برابر بیشتر از اکسیژن است.» وی درباره منابع تولید گاز منوکسید کربن، می‌گوید: «مواردی از جمله بخاری، شومینه، آب‌گرم‌کن و پکیج، اجاق‌گاز و فر، خوراک‌پز پیک‌نیکی در محیط بسته، گرم ‌کردن خودرو در پارکینگ بسته و موتورخانه‌های مرکزی از منابع تولید گاز منوکسید کربن هستند.»  به گفته ملکی سوختن ناقص یا عدم وجود هوای کافی، عدم نصب صحیح لوله ‌بخاری یا دودکش، نقص فنی دستگاه، گرفتگی دودکش به‌وسیله جسم خارجی، ترک‌خوردگی و شکستگی دودکش‌های سیمانی در ساختمان برخی از مهم‌ترین علل تولید و انتشار گاز منوکسید کربن هستند. 

آبی بودن شعله کافی نیست 

روح‌الله فدائی، کارشناس آموزش سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری کاشان درباره گازگرفتگی می‌گوید: «مسمومیت با گاز منوکسید کربن همچون قاتل خاموش است که هر ساله با شروع فصل سرما و رواج استفاده از وسایل گازسوز، جان تعدادی از هم‌وطنان را می‌گیرد. 

گاز منوکسید کربن، گازی بی‌رنگ، بی‌بو و بسیار سمی است که مشخصات ظاهری ندارد و در اثر سوختن ناقص مواد سوختنی و عموماً در فضای بسته و فاقد اکسیژن تولید می‌شود و حتی مقدار بسیار پایین آن هم برای انسان خطرناک است.»

وی درباره علامت مسمومیت با گاز منوکسید کربن می‌افزاید: «نشانه‌های مسمومیت بستگی به میزان منوکسید کربن موجود در فضای حادثه دارد، اما معمولاً در ابتدا علامت به شکل خفیف بوده و به‌صورت گیجی و کرختی در فرد ظاهر می‌شود.» کارشناس آموزش سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری کاشان، تصریح می‌کند: «علامت مسمومیت حاد با گاز منوکسید کربن شامل سردرد، سرگیجه، تهوع و استفراغ، بیهوشی، تشنج و اغما است؛ البته در بیماران مبتلا به ناراحتی‌های قلبی ممکن است تشدید بیماری یک علامت هشداردهنده باشد.»

فدائی تأکید دارد: «بهترین کار در هنگام رو‌به‌رو شدن با فرد مسموم ناشی از گازگرفتگی این است که با حفظ خونسردی، فرد را از شرایطی که دچار مسمومیت شده خارج کرده و بلافاصله درها و پنجره‌ها باز شود تا اکسیژن کافی به فرد مصدوم برسد. هنگام خرید وسایل حرارتی باید به نشان استاندارد آن توجه شود و هنگام نصب بخاری و وسایل گرمایشی باید از تهویه و جریان مناسب هوا اطمینان حاصل کرد.»

کارشناس آموزش سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری کاشان، تصریح می‌کند: «شهروندان بهنگام خرید و یا اجاره منزل، ابتدا باید ایمنی دودکش‌های آن را با کمک متخصصان بررسی کرده و جهت اطمینان بیشتر می‌توانند منزل خود را با نصب هشداردهنده منوکسید کربن تأیید شده، ایمن کنند.»  وی می‌افزاید: «نقص فنی دودکش‌ها عامل اساسی مسمومیت‌ و مرگ‌ومیرهای ناشی از گاز منوکسید کربن است، بنابراین وسایل گرمایشی و حرارتی باید سالیانه توسط افراد متخصص مورد بازبینی، سرویس و نظافت قرار گیرند.»

فدائی تصریح می‌کند: «شهروندان توجه داشته باشند که شعله وسایل گرمایشی همیشه باید به رنگ آبی باشد. رنگ زرد یا قرمز شعله باید به کمک متخصصان آبی تبدیل شود.»

کارشناس آموزش سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری کاشان، در تکمیل توصیه‌هایش می‌گوید: «آبی بودن شعله، همواره به معنی کارکرد صحیح دودکش نیست و دمای دودکش نیز باید بررسی شود که در زمان استفاده حتماً باید داغ باشد. سردی دودکش نشانه انتشار گاز منوکسید کربن در فضای داخل منزل بوده و احتمال وقوع حادثه وجود خواهد داشت.»