شبهه: مدتی هست در عبادت نشاط ندارم. به نظرتان چه باید کرد؟ برخی می‌گویند عبادت بدون حضور قلب و نشاط فایده‌ای ندارد و قبول نیست، اگر این‌طور است پس چه فایده‌ای دارد که عبادت کنیم و نماز بخوانیم؟ 

پاسخ: از جمله مباحثی که در آموزه‌های دینی مورد توجه قرار گرفته و حفظ و مراقبت از آن به همگان توصیه شده است، رعایت حضور قلب در عبادت است که عدم رعایت آن آفات و عوارضی دارد. بی‌نشاطی و عدم حضور قلب در نماز حالات و عوامل مختلفی دارد. 

در ادامه به بیان عوامل عدم نشاط و راهکارهای حضور قلب در نماز به صورت مختصر می‌پردازیم:

1. اگر این حس بی‌نشاطی، موقتی و گاه و بیگاه ایجاد می‌شود و همیشگی نیست خیلی نباید نگرانی داشته باشید، زیرا انسان حالات گوناگونی دارد و هریک از اعضا و جوارح انسان، به علت‌های مختلف دچار آسیب و بیماری می‌شود. از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده: «برای قلب‌ها حالت میل و بی‌میلی وجود دارد، در هنگام اقبال و میل دل به مستحبات بپردازید و در صورت ادبار و بی‌میلی، به واجبات اکتفا کنید.»(1) بنابراین قلب انسان گاه اقبال به خدا و معنویات دارد و گاه پشت می‌کند؛ بنابراین فکر نکنید که اگر بی‌میلی به عبادت دارید اتفاق عجیب ‌وغریبی است. این اتفاق برای همه می‌افتد و گاهی انسان میل به ذکر یا عبادت ندارد، البته نباید انسان اجازه بدهد این بی‌حالی و بی‌میلی زیاد شود. هرقدر انسان مجاهده نفس بیشتری کند و با خدا و قرآن و اهل‌بیت‌(ع) انس بیشتری گرفته و دل از هواهای نفسانی تخلیه کند‌،بتدریج نشاط و اقبالش بیشتر شده و به صورت عادت در می‌آید. آنگاه است که در­همه حالات به یاد خدا و متوجه اوست و هیچ چیز نمی‌تواند او را از محبوب حقیقی باز دارد.

عوامل بی‌میلی به عبادت و ذکر

2. اگر این حس بی‌حالی و بی‌نشاطی زیاد شده باید به ریشه‌یابی دقیقتری بپردازید. کم شدن میل و نشاط به عبادت و دعا و معنویات، معلول عوامل متعددی است که به برخی اشاره می‌کنیم؛ یکی از مهم‌ترین عوامل بی‌میلی به ذکر، قرار گرفتن در حلقه انسان‌های غافل، دوستان و اطرافیان دنیا زده است. همیشه توصیه شده در حلقه صالحان باشیم تا با شنیدن موعظه و حرف‌های مؤمنانه زنگار از دل بیرون رود. گوش انسان نزدیک‌ترین مجرای ورودی به قلب است، لذا انسان پرهیزکار از شنیدن هرآنچه که برای قلبش مضر است، نه تنها اجتناب می‌کند، بلکه گوش خود را به شنیدن پند و اندرز عادت می‌دهد. 

حضرت مسیح‌(ع) می‌فرمایند: «ای بنی اسرائیل! مجلس‌های (درس) دانشمندان را پرکنید، حتی اگر (از کثرت ازدحام مجبور شوید) دو زانو بنشینید؛ زیرا خداوند، دل‌های مرده را با نور حکمت زنده می‌کند، همچنان‌که زمین مرده را باران تند، حیات می‌بخشد.» (2) 

دومین عامل مهم بی‌میلی گناه است. داشتن تقوا که همان ترک گناه و عمل به واجب است، از جمله داروهای مهم برای شفای قلب و میل به ذکر و عبادت و دعاست. در حدیثی امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: «اشک‌ها خشکیده نشد مگر به خاطر سنگدلی‌ها و قلوب با قساوت نشد مگر به خاطر زیادی گناهان.» (3) بنابراین یکی از ریشه‌های بی‌میلی به ذکر، قساوت قلب است که ریشه آن نیز گناه است. باید در این زمینه نیز مواظبت زیاد داشته باشید. مواظبت بر کسب و مال حلال، شرکت در مجالس مذهبی، تلاوت منظم قرآن، دوری از دوستان بی‌قید و بند باعث حضور قلب و تمرکز نیز بسیار مؤثر است.

راهکار ایجادی حضور قلب

3. اساسی‌ترین راه برای حضور قلب و نشاط در نماز آن است که انسان مقدمات و تعقیبات نماز را طوری رعایت کند که در وسط نماز بداند چه می‌گوید و معانی الفاظی که استعمال می‌کند را بفهمد. برای این منظور راهکارهایی وجود دارد که به صورت مختصر عبارت است از: انجام مقدمات نماز مانند نافله‌ها، اذان و اقامه و سجاده و...، انجام تعقیبات نماز از دعا و ذکر و...، خواندن نماز به صورت شمرده و با ذکر رکوع و سجود و قنوت طولانی و دقت در معانی الفاظی که استفاده می‌کند. این کارها باعث می‌شود کم‌کم توجه و حضور قلب در نماز زیادتر شود و آثار نماز را بهتر احساس کند و بتدریج لذت بیشتری از نماز برده و اشتیاق به نماز نیز بیشتر می‌شود.

4. نکته پایانی این است که تلاش برای حضور قلب اگرچه مفید و ثمربخش است، ولی حتی اگر کسی نشاط در نماز نداشت، نباید فکر کند که نمازش بی‌فایده است. کمترین فایده‌ای که خواندن نماز دارد این است که عذاب ترک نماز و ترک واجب را از انسان برمی دارد. چون در قرآن یکی از عوامل مهم برای جهنمی شدن را ترک عمدی نماز می‌داند.(4) نماز ولو بدون حضور قلب، این عذاب را از انسان برمی دارد. فایده دیگر این نماز زمینه ‌سازی برای ترک صفات بد و حتی بی‌حالی وبی نشاطی است. کسی که مداومت روی نماز دارد فروغ ایمان را در وجود خودش همیشه روشن نگه داشته است و همین نماز نیز می‌تواند از او دستگیری کند همان‌طور که به پیامبر (ص) گفتند: جوانی اهل گناه علنی است، ولی نماز هم می‌خواند، پیامبر (ص) فرمود: روزی همین نمازخواندن، دستش را می‌گیرد و او را از گناه بازمی دارد و همین هم شد. (5) بنابراین نماز بدون توجه هم بی‌فایده نیست.

نتیجه:

بی‌میلی و بی‌نشاطی در عبادات گاهی طبیعی است و آن وقتی است که همیشگی نباشد و گاهی عارض شود، اما اگر دائمی شد باید ریشه ‌یابی شود. قرار گرفتن در حلقه دوستان ناصالح، گناهان زیاد، مال حرام، از عوامل بی‌میلی و بی‌نشاطی در نماز است که باید مهار شود. برای حضور قلب هم راهکارهایی بیان شده که مهم‌ترین آن،‌ وقت گذاشتن برای نماز است. خواندن نماز به صورت شمرده شمرده با مقدمات و نوافل و تعقیبات‌، کم‌کم باعث می‌شود آثار نماز را بهتر درک کرده و علاقه‌مند بشویم. حتماً نماز بی‌حضور قلب هم مفید است. برداشته شدن عذاب ترک نماز و زمینه‌سازی برای ایجاد توبه و نزدیک شدن به خدا از اثرات همین نماز است.

منابع برای مطالعه بیشتر:

1. قلب سلیم، سید عبدالحسین دستغیب.

2. حضور قلب در نماز، ‌هادی قطبی.

3. مهارت حضور قلب در نماز، منصوره شایسته.

4. آزادی معنوی، مرتضی مطهری.

5. طهارت روح، مرتضی مطهری. 

پی‌نوشت‌ها:

1. کافی، ج 3، ص 454.

2. بحارالانوار، ج 1، ص 146.

3. همان، ج 67، ص 55.

4. مدثر، آیات 42 و 43.

5. بحارالانوار، ج 79، ص 198.