پرسش:
تفاوت آیات مکی و مدنی نشان دهنده تأثیر محیطی است که پیامبر اکرم(ص) در آن زندگی می‌کردند بنابراین چگونه می‌توان ادعا کرد که این کلام قرآن بشری نیست و آموزه‌های وحیانی و الهی است؟
پاسخ:
طرح شبهه
اصل این شبهه را «ایکناس گلدزیهر» مستشرق یهودی‌الاصل مجارستانی مطرح کرده است و برخی دیگر از مستشرقان معاند دیگر هم از او تبعیت کرده و همین شبهه بشری بودن کلام وحیانی قرآن را دامن زده‌اند. گفته شده آیات و سور مکی به صورت کوتاه و موجز آمده است، ولی آیات و سور مدنی به صورت طولانی و با شرح و بسط بیشتری نازل شده است، و خود این امر نشان دهنده عدم ارتباط بین آیات و سور مکی و مدنی و نیز تأثیر محیطی است که پیامبر اکرم(ص) در آن زندگی می‌کردند. زیرا مردم مکه «امی» و فاقد توانایی خواندن و نوشتن بودند و قادر به درک احکام با شرح و بسط بیشتری نبودند، اما مردم مدینه با فرهنگ یهود و مسیحیت آشنا از غنای فرهنگی بیشتری برخوردار بودند و توانایی درک احکام را با شرح و بسط بیشتری دارا بودند. لذا آیات و سور مدنی به صورت طولانی نازل گردید، و خود این تأثیرپذیری از محیط نشان از بشری بودن کلام قرآن دارد؟ (قرآن در آیینه پژوهش، محمد کاظم شاکر، ج سوم، ص 68)
پاسخ شبهه
1- کوتاهی آیات و سور مکی، یکی از ویژگی‌های شایع و عمومی وحی مکی است، اما اختصاص به آن ندارد، بلکه در آیات و سور مدنی نیز قصر و ایجاز به چشم می‌خورد. به عنوان مثال می‌توان از سوره‌های «نصر»، «زلزال»، «بینه» و نیز از سوره‌های نسبتاً کوتاه «منافقون»، «طلاق»، و «تحریم» نام برد که همگی مدنی هستند. از طرفی دیگر در قرآن کریم آیات و سوری دیده می‌شوند که مکی هستند، ‌و در عین حال اطناب و تفصیل نیز در آنها مشاهده می‌گردد. مانند سوره‌های «انعام»، «اعراف»، «یونس»، «هود» و «یوسف». لذا ویژگی‌هایی که برای سور مکی و مدنی گفته شده است، ویژگی‌های عمومی آیات و سور مدنی و مکی بوده و شاخصه قطعی و انحصاری آنها نبوده و نخواهد بود. چه بسا آیات مدنی سوره مکی را تکمیل نموده و در درون آن، جای گرفته و یا برعکس آیات مکی، سور مدنی را تکمیل نموده و در میان آنها قرار گرفته‌اند.
2- عالمان و دانشمندانی که با ادبیات عربی مأنوس و صاحب نظر تخصصی هستند می‌گویند ایجاز و کوتاه سخن گفتن نشانه قدرت سخنگو است. قرآن، کوتاه و موجز و در عین حال رسا، سخن گفته و با کوچک‌ترین سوره‌اش عرب و غیر عرب را دعوت به تحدی کرده است. رعایت حال مخاطب ایجاب می‌کند قرآن با کسی که از نظر فکری، زیرکی و فهم مطالب در سطح پایین‌ترین قرار دارد، طولانی‌تر و با شرح و بسط بیشتری گفت‌وگو نماید، و این مطلب نشان از اعجاز فصاحت و بلاغت قرآن کریم دارد، نه اینکه نشان دهنده تعارض در آیات مکی و مدنی باشد و عصری و بشری بودن قرآن را ثابت نماید.
3- مهم‌ترین شاخصه تفکیک سوره‌های مکی و مدنی هجرت پیامبر اکرم(ص) است. آیات و سوره‌هایی که قبل از هجرت نازل شده مکی و آیات و سوره‌هایی که پس از هجرت نازل شده مدنی خوانده می‌شود. اصول کلی ویژگی‌های سوره‌های مکی شامل تبیین مبانی و اصول اعتقادی مسلمانان و شکل دادن به ساختار اعتقادی و ذهنی آنها بود که به طور عموم کوتاه و موجز بیان شده است. اما بعد از هجرت از آنجا که حکومت اسلامی شکل می‌گیرد و قوانین و تشکیلات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و احکام شرعی و عملی در سطح داخل و خارج از جمله نیازها و مقتضیات آن دوران بوده است لذا آیات و سوره‌های مدنی غالباً با طول و تفصیل بیشتری به مسلمانان ارائه شده است. بنابراین انطباق آموزه‌های وحیانی قرآن با شرایط و مقتضیات زمان و نیازهای اولویت‌دار مسلمانان از ویژگی‌های اعجاز فصاحت و بلاغت قرآن کریم است و از آن نمی‌توان بشری بودن کلام وحیانی قرآن را استنباط نمود.