تعادل در برنامه‌های آموزشی شکوفایی انگیزه درس‌خواندن

 

 

 

محققان در خصوص عوامل مؤثر انگیزش تحصیلی با پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان بیان داشتند، عوامل مؤثر بر انگیزش شامل عوامل فردی، آموزشگاهی، خانوادگی و اجتماعی می‌توانند پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان را پیش‌بینی کنند. در پژوهشی دیگر محققان به این نتیجه رسیدند که در تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم عامل فعالیت‌های آموزشی معلم در کلاس و مدرسه بیشترین اثر مستقیم و غیرمستقیم بر پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان داشته است. در یک مطالعه که درباره عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان انجام‌ گرفته، مشاهده شده است که فعالیت‌های تدریسِ معلمان تأثیر بسیار زیادی بر پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان داشته است. همچنین در مطالعه‌ای بیان شده است: عناصر تدریس ساختارگرا و اجرای آن توسط معلم، تأثیر غیرمستقیم و معناداری بر پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان دارد. در پژوهشی محققان بیان می‌کنند: بیشترین تبیین واریانس متغیر پیشرفت تحصیلی در بین سایر عوامل تأثیرگذار بر پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان، مربوط به تجارب آموزشی و ویژگی‌های معلمان بوده است. 

محققان به این نتیجه رسیدند که عملکرد دانش‌آموزان در مقاطع مختلف ناشی از زمان صرف شده معلمان در برنامه‌های آموزشی کلاس درس بوده است. به‌علاوه، دانش‌آموزانی که معلمانشان زمان بیشتری را در مدرسه با آنها سپری می‌کردند، دارای پیشرفت تحصیلی بالاتری بوده‌اند. برنامه درسی مدارس و نحوه اجرای آن توسط معلم در کلاس درس، تأثیر درخوری بر عملکرد دانش‌آموزان دارد. منابع آموزشی و ویژگی‌های معلم تأثیر معناداری بر پیشرفت تحصیلی دارد. در پژوهش‌های مختلف، دیگر ویژگی‌های معلم نیز تأثیر معناداری بر پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان داشته است؛ از جمله، نگرش معلمان به تدریس و علاقه آنان در مورد موضوع درسی که به تدریس می‌پردازند. نتایج مطالعات انجام شده در مورد پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان در کشورهای در حال ‌توسعه و توسعه‌یافته، گویای آن بود که کیفیت آموزش و تجربه معلم تأثیر معناداری بر پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان داشته و به هر میزان که معلم تسلط بیشتری بر مهارت‌های تدریس اثربخش داشته باشد؛ به همان میزان پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان بهبود می‌یابد. 

مشاوره تحصیلی و نقش آن

 در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان

جعفر کهن ساکن شهر بوشهر و کارمند پتروشیمی درباره دوره تحصیل خود به گزارشگر کیهان می‌گوید: «من خودم درس‌هایم را می‌خواندم و متکی به کسی نبودم. پدر و مادرم بر تکالیفم نظارتی نداشتند و مشغول کار خود بودند. قطعاً اگر به طور مداوم بر درس‌هایم نظارت می‌کردند، نمراتم بیشتر می‌شد.»

دانش‌آموزان در سنین مختلف شرایط روحی، درسی و ارتباطی متفاوتی را تجربه می‌کنند. عملکرد تحصیلی آنها نیز تابع همین شرایط است؛ بنابراین راهکارهایی که مشاور تحصیلی برای پیشرفت تحصیلی دانش‌آموز ابتدائی ارائه می‌دهد باید کاملاً متفاوت از راهکارهای ارائه شده برای یک دانش‌آموز متوسطه دوم باشد. مشاور تحصیلی باید بتواند در سال‌های شروع مدرسه یعنی مقطع ابتدائی، با استفاده از تکنیک‌های مختلف مشاوره تحصیلی و بررسی فاکتورها و معیارهای مختلف به شناسایی استعدادها و نقاط ضعف دانش‌آموز بپردازد. همچنین نحوۀ مطالعه صحیح، مدیریت زمان برای درس‌خواندن، برنامه‌ریزی درسی، ایجاد انگیزه و بهبود سبک زندگی را به دانش‌آموزان این مقطع آموزش دهد. 

علی لعلی، مشاور مدرسه به گزارشگر کیهان صراحتاً می‌گوید: «دانش‌آموزانی که از همان مقطع ابتدائی یک مشاور تحصیلی را در کنار خود دارند، پیشرفت تحصیلی چشمگیری را تجربه خواهند کرد و تعاملات مناسب‌تری را با خانواده، معلمان و همکلاسی‌ها خواهند داشت. در متوسطه اول نیز دانش‌آموزان با موضوعاتی مانند تغییرات ناشی از دوران بلوغ، تغییر مقطع تحصیلی و محیط مدرسه، تغییر در شرایط مطالعه دروس، انتخاب رشته نهم به دهم و غیره مواجه می‌شوند؛ بنابراین مشاوره تحصیلی باید بتواند به شاگرد متوسطه اول کمک کند تا در نهایت با حفظ تعادل در تمام جنبه‌های ذکر شده، شاهد بهبود عملکرد تحصیلی او باشیم. در مقطع متوسطه دوم، دروس تخصصی‌تر می‌شوند در نتیجه احتمال بروز مشکلات تحصیلی و افت نمرات بیشتر می‌شود.»

این مشاور در ادامه می‌افزاید: «از طرفی دیگر، فشارهای روانی ناشی از نزدیک بودن آزمون کنکور سراسری و جدی شدن بحران‌های روحی دوران بلوغ نیز در کنار سخت بودن درس‌ها خودنمایی می‌کند. مشاوره تحصیلی در متوسطه دوم، باید به شاگرد کمک کند تا مهارت‌های بیشتری را در زمینه مطالعه و برنامه‌ریزی درسی کسب کند. سپس در صورت داشتن مشکلات درسی یا افت تحصیلی و یا تعامل نامناسب با خانواده، دوستان و معلمان، راه‌حل‌های مناسبی را به او ارائه دهد و در طول سال‌های دهم تا دوازدهم، شاگرد را از نظر روحی برای شرکت در کنکور سراسری و انتخاب رشته دانشگاهی آماده کند.»

نقش دانش‌آموزان در موفقیت تحصیلی خودشان

انگیزه یکی از محرکه‌هایی است که وجود آن در هر کاری می‌تواند باعث شود که هر شخص باقدرت و تلاش بیشتری به‌کار خود ادامه دهد. یکی از مهم‌ترین مسائل در سنین نوجوانی تحصیل است. اگر دانش‌آموز بدون انگیزه و در حالت کلی، بدون تلاش و پشتکار اقدام به درس‌خواندن کند، درنهایت نتیجه نخواهد گرفت و یا نتیجه غیرقابل‌ قبولی خواهد گرفت. انگیزش و فنون ایجاد آن در القای یادگیری مؤثر اثرگذار است و می‌توان به نقش کلیدی آن به‌عنوان یک عامل ارزشمند در ویژگی‌های معلمان اذعان کرد. باید در راستای نیل به اهداف عالی آموزش‌وپرورش که حیات طیبه است و نظر به‌ضرورت ایجاد یادگیری اثربخش باید شیوه صحیح استفاده از فنون ایجاد انگیزش در یادگیرندگان باتوجه‌به نقش اساسی انگیزش در یادگیری، مورداستفاده قرار گیرد.

عوامل مؤثر بر پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان

عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان یا به عبارتی پیشرفت تحصیلی آنها تحت‌تأثیر عوامل متعددی قرار دارد؛ بنابراین نمی‌توان انتظار داشت که دانش‌آموز تنها با اتکا به تلاش و کوشش خود، به موفقیت‌های چشمگیری در زمینۀ تحصیل دست پیدا کند.

برخی از عوامل تأثیرگذار بر پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان عبارت‌اند از:

- ویژگی‌های شخصیتی و روحی دانش‌آموزان

- سبک زندگی دانش‌آموز

- مهارت‌های مطالعه و یادگیری دانش‌آموز

- شرایط خانوادگی

- کیفیت مدرسه و معلمان

- هوش و استعداد

- تشویق و تنبیه

- عوامل فرهنگی

ویژگی‌های شخصیتی دانش‌آموز؛ منظور از ویژگی‌های شخصیتی و روحی دانش‌آموز موضوعاتی هستند شامل:

- عزت ‌نفس

- وظیفه‌شناسی

- علاقه به یادگیری

- بالا بودن انگیزه‌های یادگیری

- پایین‌ بودن سطح اضطراب

- توانمندی در مدیریت زمان

- عملگرا بودن دانش‌آموز

- توانایی هدف‌گذاری و مواردی ازاین ‌قبیل

اگر دانش‌آموز در هر یک از این موارد، وضعیت متعادل و قابل‌قبولی داشته باشد، به‌احتمال زیاد شاهد پیشرفت تحصیلی او خواهیم بود. 

پروین حجتی، روانشناس توضیح می‌دهد: «یکی از مؤلفه‌های لازم برای پیشرفت تحصیلی، وجود عزت‌نفس در دانش‌آموز است. عزت‌نفس به معنای نگرش مثبت نسبت به خود و داشتن حس ارزشمندی است. این ویژگی به میزان قابل‌توجهی در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان نقش دارد. اگر دانش‌آموز عزت‌نفس پایینی داشته باشد، اصولاً  با احساس ضعف و ناتوانی دست‌وپنجه نرم می‌کند و در نتیجه عملکرد خوبی هم در دوران تحصیل خود نخواهد داشت. همچنین وجود مشکلات روحی مانند افسردگی، اضطراب در دانش‌آموزان و غیره نیز به‌مرور زمان منجر به کاهش انگیزه مطالعه در دانش‌آموز و در نتیجه کاهش نمرات و عملکرد تحصیلی او می‌شود. 

در نتیجه رفع این نوع مشکلات به‌خودی‌ خود پیشرفت تحصیلی شاگرد را به دنبال خواهد داشت. توانایی خود انگیزشی نیز تأثیر قابل‌توجهی در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموز دارد. هر چقدر هم که عوامل و شرایط بیرونی نامساعد باشد، تا زمانی که خود دانش‌آموز انگیزه کافی برای یادگیری و ادامه تحصیل داشته باشد به‌ندرت، شاهد افت تحصیلی او خواهید بود.»

این روانشناس در ادامه می‌افزاید: «داشتن یک سبک زندگی متعادل برای دانش‌آموزان می‌تواند در پیشرفت تحصیلی آنها بسیار کمک‌کننده باشد. برای مثال دانش‌آموزی که توانایی مدیریت زمان برای درس خواندن را دارد، یا برای بازی‌های کامپیوتری و استفاده از گوشی زمان‌های مشخصی را در نظر می‌گیرد، تغذیه مناسبی دارد، در طی شبانه‌روز از خواب کافی بهره‌ند می‌شود و یا فعالیت‌های ورزشی و فیزیکی کافی دارد، در مقایسه با دانش‌آموزی که در بسیاری از این موارد سبک زندگی نامناسبی دارد، عملکرد تحصیلی بهتری خواهد داشت. 

برای اینکه دانش‌آموز، عملکرد تحصیلی خوبی داشته باشد، در کنار داشتن هدف و انگیزه و سبک زندگی متعادل، باید با مهارت‌های یادگیری، مطالعه و برنامه‌ریزی درسی نیز آشنا باشد. دانش‌آموزی که در رابطه‌ با مهارت‌های پیش از مطالعه، حین مطالعه و پس از مطالعه آموزش‌های کافی را دریافت کرده است و برنامه‌ریزی درسی و مطالعاتی مشخصی برای مرور درس‌های خود تدوین کرده، به‌مرور زمان پیشرفت‌های تحصیلی قابل‌توجهی را کسب خواهد کرد.»

وی درباره عوامل خانوادگی و نقش آن در پیشرفت تحصیلی شاگردان توضیح می‌دهد: «بدون شک یکی از عوامل تأثیرگذار در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان، عوامل خانوادگی است که به شیوه‌های مختلف می‌تواند در عملکرد درسی شاگردان نمود پیدا کند. برای مثال چنانچه دانش‌آموز در موارد زیر شرایط مناسبی را در خانواده تجربه می‌کند، احتمال کمتری برای پایین آمدن سطح عملکرد تحصیلی او وجود دارد:

- درآمد مناسب خانواده

- سطح تحصیلات والدین

- روابط مناسب والدین با یکدیگر و با فرزندان

- مشارکت و همکاری والدین با مدرسه در رابطه ‌با مسائل درسی شاگرد

- اختصاص ‌دادن زمان کافی به دانش‌آموز از سوی والدین

- نگرش والدین نسبت به تحصیل و غیره

در تحقیقی که در رابطه ‌با ترکِ تحصیل دانش‌آموزان صورت گرفت، مشخص شد که بین سطح تحصیلات والدین و ترک تحصیل فرزندان آنها رابطۀ معکوس وجود دارد، یعنی هر چقدر که سطح تحصیلات والدین بالاتر باشد احتمال ترک تحصیل دانش‌آموزان پایین‌تر می‌آید. به اعتقاد بسیاری از روانشناسان و مشاوران تحصیلی بسیار ضروری است که در دوران تحصیل، هر دو والد یا حداقل یکی از والدین دانش‌آموز در جریان مسائل و مشکلات آموزشی و تحصیلی فرزند خود در مدرسه باشند و روند پیشرفت تحصیلی یا افت درسی او را به‌دقت زیر نظر داشته باشند. بسیاری از والدین آن قدر صبر می‌کنند تا مدرسه از آنها دعوت به عمل آورد و آنها را در جریان وضعیت تحصیلی فرزندشان قرار دهد. این روش مناسبی نیست و حداقل یکی از والدین باید به‌صورت مستمر در مدرسه حضور پیدا کرده و وضعیت فرزند خود را پیگیری کنند. همچنین والدین باید تلاش کنند تا نمره را به‌تنهائی معیاری برای قضاوت عملکرد تحصیلی فرزندشان قرار ندهند. نگرانی والدین در رابطه ‌با افزایش یا کاهش نمره به‌شدت بر روی دانش‌آموز تأثیر گذاشته و منجر به افزایش اضطراب و اضطراب در دانش‌آموزان خواهد شد.»

مدرسه و نقش آن در پیشرفت تحصیلی شاگردان

از جمله عوامل محیطی که در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان هر جامعه تأثیرگذار است، زیرساخت‌های آموزشی و عملکرد مدرسه در قبال آموزش به شاگردان است. متغیرهایی مانند شرایط آموزشی مدرسه، نحوه مدیریت مدرسه توسط مدیر، برنامه‌های درسی، نحوه تشویق و تنبیه دانش‌آموزان در مدرسه، امکانات آموزشی در نظر گرفته شده، از جمله عواملی است که می‌تواند بر وضعیت تحصیلی دانش‌آموز تأثیر مثبت یا منفی داشته باشد، اما در کنار همه موارد بالا، بدون شک ویژگی‌های شخصیتی معلم، شیوه‌های تدریس او و نحوه برقراری ارتباط با دانش‌آموزان نقش بسیار مهم‌تری روی پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان دارد. 

الهه حمزه‌زاد، کارشناس ارشد تعلیم‌وتربیت اسلامی می‌گوید: «برخی از معلمان اگرچه که توانایی بالایی در تدریس دارند، اما اطلاعات کافی در رابطه ‌با شیوه‌های تشویق و تنبیه دانش‌آموزان ندارند. برخی از آنها نیز با صحبت‌ها و باورهای نادرست، انگیزه ادامه تحصیل و یادگیری را در شاگردان خود از بین می‌برند. 

همچنین برخی از مدارس با درنظرگرفتن برنامه‌های آموزشی فشرده و محدودکننده، چنان عرصه را بر دانش‌آموزان تنگ می‌کنند که گویی فرد در این سنین هیچ نیازی به تفریح، ورزش، بازی و سرگرمی ندارد. والدین و مدارس باید این نکته را در نظر داشته باشند که با سخت‌گیری‌های این‌چنینی و منع کودک یا نوجوان از فعالیت‌های جانبی، نه‌تنها به پیشرفت تحصیلی او کمک نمی‌کنند، بلکه پس از مدتی انگیزه ادامه تحصیل را نیز در او از بین می‌برند.»

وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «حدود 70درصد موفقیت دانش‌آموز، به خودش بستگی دارد. مدرسه و معلم مقدار کمی در آمادگی شاگرد برای امتحانات می‌تواند نقش داشته باشد. خودِ من در یک مدرسه معمولی و دولتی درس خواندم و توانستم در یک رشته خوب در دانشگاه قبول شوم. چنانچه دانش‌آموزان واقعا دنبال نمره بالا هستند باید این را در وجودِ خود جست‌وجو کنند و با حضور در مدارس غیرانتفاعی و معلمان خصوصی این امر حاصل نخواهد شد.»